Xin trở lại vấn đề song viết

XIN TRỞ LẠI VẤN ĐỀ

SONG VIẾT

Nguyễn Tài Cẩn*

1/ Nửa thế kỉ đã trôi qua, nhiều nhà nghiên cứu đã lên tiếng, nhưng hai chữ SONG VIẾT mãi đến nay vẫn đang còn là 2 chữ X + Y đầy bí ẩn, chưa được giải mã. Hiện vẫn chưa có được sự nhất trí hai chữ X + Y đó xưa dùng để ghi kết cấu hay những kết cấu cụ thể nào?

Cách đây 30 năm, trong Văn học số 2.1974 chúng tôi đã đưa ra một giả thuyết, đề nghị đọc là RÔNG VÁT, với cái nghĩa có thể tóm tắt là VUI THÚ NGAO DU ("dong chơi, thơ thẩn, nhàn tản, phóng túng"), suy từ cách hiểu trong từ điển Huỳnh Tịnh Của (HTC). Nhưng nghĩa đó hình như chưa bao quát được tất cả mọi văn cảnh. Sau 1975 xem được các tài liệu trong Nam, chúng tôi lại tiếp thu bổ sung thêm một cách hiểu mới nữa: với nghĩa là TÀI SẢN và với âm đọc đúng như âm mặt chữ là SONG VIẾT. Nhưng SONG VIẾT không có trong từ  điển như RÔNG VÁT nên quá trình tiếp thu mặt nghĩa của nó cũng phải kèm theo một quá  trình khá dài tìm hiểu lai lịch của mặt âm. Thành thử chỉ gần đây, trong Ngôn ngữ số 1.2003, chúng tôi mới có thể sơ bộ đề cập đến thế phân phối bổ túc giữa 2 kết cấu mà chúng tôi đều đồng thời chấp nhận đó là X1 + Y1 = RÔNG VÁT và X2 + Y2 = SONG  VIẾT.

Bài đưa ra đã đượс một số đồng nghiệp để ý đến ngay: Nguyễn Đức Dương (ở Ngôn ngữ & Đời sống, số 7.2003), Cao Xuân Hạo (ở Hồn Việt tháng 1.2004), Nguyễn Thị Oanh (ở Văn học số 7.2003) và Nguyễn Quảng Tuân (ở Hồn Việt, tháng 5.2004). Ở bốn đồng nghiệp  chúng tôi thấy ít nhiều đều có một sự phê phán hoặc tối thiểu là một sự nghi ngờ nào đó đối  với điểm này hay điểm nọ trong cách hiểu của chúng tôi.Vì vậy chúng tôi xin phép được trở lại vấn đề để có thể có thêm một đôi lời trao đổi lại.

2/ Trước hết xin nói về hai bài có đề xuất cách đọc mới: bài về HÔM SỚM của Nguyễn Thị Oanh và bài về SONG NHẶT của Nguyễn Quảng Tuân. Bài của chị Oanh viết rất công phu nhưng không thuyết phục được chúng tôi vì hai lẽ:

a) Cách đọc HÔM SỚM chỉ có thể tạm chấp nhận được – theo ý chúng tôi – trong khoảng  10 trường  hợp ; trong các trường hợp còn lại, nếu chấp nhận thì hoặc có sự gượng ép về mặt  tứ thơ (như ở 4 bài Ngư, Tiều, Canh, Mục), hoặc có sự thiếu ăn khớp trong thế biền ngẫu như dùng HÔM SỚM để đối lại HÔM DAO, HÔM MAI (trùng chữ HÔM !) hay đối lại ĐÔI CO,  NẾT NA khác từ loại !) ;

b) Hơn nữa, đọc SONG VIẾT thành HÔM SỚM là chấp nhận có một sự sơ ý, sai sót trong   tự dạng của cách ghi: không lẽ ở hơn 20 trường hợp thuộc nhiều tác giả khác nhau lại ở những  thời đại khá xa cách nhau mà hễ cứ đến hai chữ HÔM SỚM là đồng loạt có sự sơ ý ngẫu  nhiên viết sai thành SONG VIẾT, nhất luật sai cùng một kiểu sai như nhau ! Đó là một điều  khó có thể tin được về mặt văn bản học.

3/ Bài anh Tuân có một sự đóng góp rất quí: đó là cung cấp thêm một cứ liệu mới - bài  CỬA ĐẠT của Bùi Xương Tự (1656-1728). Nhưng cách đọc SONG NHẶT mà Anh chấp  nhận vẫn là một cách đọc khó lòng mở rộng phạm vi ra toàn bộ các văn cảnh được. Nói  chung đó là một kết cấu ½ Hán (SONG) ½Nôm (NHẶT) nên đọc lên khó được nhiều người  đồng tình. Vả lại, đó là một kết cấu:

-    không thể chuyển loại thành danh từ để có thể đối lại được với HÔM CHIỀU, HÔM MAI, CỬA NHÀ ;

-    không có mô hình của một từ ghép láy nghĩa để có thể đối lại được với 3 trường hợp trên đây cũng như để đối lại với NẾT NA ;

Thêm vào đó, khả năng chuyển nghĩa của kết cấu tác giả lại mở rộng ra một cách quá dễ  dãi, thiếu một nguyên tắc ngôn ngữ học cần thiết, nên nhiều khi đã đưa đến những chủ trương  khá lạ lùng, như cho rằng từ nghĩa gốc ĐỀU NHẶT CẢ HAI có thể hiểu thành nghĩa phái sinh là TÀI SẢN, CỦA CẢI chẳng hạn.

4/ Những điểm anh Tuân phê bình chúng tôi như "phiên Nôm không chính xác" hoặc "RÔNG VÁT không thể có nhiều nghĩa như đã nghĩ" cũng đều trái với những tư liệu mà chúng tôi hiện có. Chữ Nôm thường có nhiều cách viết, lối ghi RONG, RÔNG bằng thanh phù LONG không phải là lối ghi duy nhất phải chấp nhận: xin xem từ  điển N.Q. XỸ & V.V. Kính chẳng hạn. Ngay cách đọc SONG thành RÔNG mà chúng tôi tán thành cũng đã được T.V.Kiệm chấp nhận và thu thập vào từ điển. Mà chấp nhận là phải vì trong các văn bản xưa đã từng có những ví dụ như thế. Chẳng hạn ở tiếng Hán có thành ngữ TẪN KÊ TY THẦN nói về chuyện “Gà mái báo tin sáng mai, một chuyện được coi là điềm gỡ" (Hán Việt Từ Điển - Đ.D.Anh): thành ngữ ấy đã được Chỉ nam ngọc âm biến thành câu thơ TẪN KÊ GÀ CÁI  BÁO RÔNG, với chữ RÔNG ghi bằng SONG !

5/ Còn cứ liệu chứng thựcvề tính đa nghĩa của kết cấu RÔNG VÁT thì chúng tôi có hồ sơ như sau:

a) RÔNG còn có 3 biến thể RONG, DÔNG, GIONG ; và VÁT còn có biến thể VÁC. RÔNG VÁT, RONG VÁT, GIONG VÁC được đưa ra định nghĩa, như 3 mục từ. Riêng DÔNG  VÁT, RÔNG VÁC và 6 lần RÔNG VÁT còn được dùng để giải thích cả những từ đồng nghĩa khác nữa.

b) nghĩa của RONG, RÔNG là "xuôi giòng" (gốc Thái là /long/) ; không phải là RÔNG với nghĩa là "nước lớn". Nghĩa của VÁT là "ngược gió" (theo HTC là "chạy gió ngược, xiên xiên lá buồm" ; theo  Génibrel, là louvoyer) [1].Vậy VÁT khác với BÁT trong CẠY BÁT, vì khi cho thuyền ĐI  VÁT có thể - tùy lúc - dùng động tác BÁT thuyền sang bên phải hay dùng cả động tác CẠY thuyền sang bên trái.

c) Nghĩa chính của RÔNG VÁT là "lang thang xuôi ngược". Nghĩa chính đó đã được HTC  diễn đạt là "Đi chỗ này chạy chỗ kia, không yên một chỗ". Nhưng ngoài ra, RÔNG VÁT còn được coi là đồng nghĩa với khá nhiều cách hiểu cụ thể và chi tiết khác nữa:

     1/ RÔNG VÁT /RÔNG VÁC  =  dạo chơi, đi rểu, rểu qua rểu lại ;

     2/ RÔNG VÁT = chơi nhởi, hứng vui, không làm công chuyện, theo cuộc vui chơi ;

     3/ RÔNG VÁT / DÔNG  VÁT  =  xàng  xê, đi bá vơ, bậy bạ, vất mả ;

4/ RÔNG VÁT /DÔNG VÁT  =  vất vơ, bơ vơ, ngơ ngáo, không ai nhìn biết tới ; dông dài, rông  rổi, lưu  linh.

     (Tra các chữ DẠO, RỂU, XÀNG, CHƠI, VƠ, DÔNG).

6/  Năm 1974 chúng tôi chỉ phân tích cái ý VUI THÚ NGAO DU thành các khía cạnh "dong chơi, thơ thẩn, nhàn tản, phóng túng" rồi để cho bạn đọc tự định đoạt. Năm 2003 chúng tôi bổ sung những điểm điều tra сòn thiếu sót và vạch ra 3 quá trình đưa từ nghĩa gốc trung  tính đến các nghĩa biểu cảm phái sinh, 3 quá  trình đó có thể tóm tắt thành đại để như sau:

-  LANG THANG XUÔI  NGƯỢC  → VUI THÚ NGAO DU ;

-  LANG THANG XUÔI NGƯỢC → CHƠI BỜI ĐÀNG ĐIẾM ;

- Và LANG THANG XUÔI NGƯỢC → PHIÊU BẠT VẤT VƯỞNG.

Nhưng trong bài năm 2003, sự giải thích còn vận dụng lối suy luận hơi chung chung, chưa thật dựa vào những ngữ liệu cụ thể, nên có thể còn có những chi tiết không đủ rõ hay thiếu chính xác, cần phải điều chỉnh.Vậy nay xin bám vào từ điển để nói tỉ mỉ hơn về cơ sở ngữ nghĩa của 3 trường hợp phái sinh ấy:

a) Trường hợp 1: RÔNG VÁT tương đương với CHƠI NHỞI mà CHƠI NHỞI thì lại tương đương với "hứng  vui", "không làm công chuyện", "theo cuộc vui chơi".Vậy RÔNG VÁT có thể hiểu là CHƠI NHỞI mà cũng có thể hiểu là HỨNG THÚ, VUI THÚ, NHÀN  TẢN, NGAO DU; Và nghĩa đại diện có thể chọn là VUI  THÚ ;

b) Trường hợp 2: RÔNG VÁT tương đương với XÀNG XÊ, VẤT MA, mà VẤT MÃ lại  dùng để giải thích cho HOANG ĐÀNG (tra chữ ĐÀNG). Từ điển Génibrel giải thích XÀNG  XÊ là "có những quan hệ đáng ngờ" (avoir des relations suspectes), VẤT MÃ là "dâm đãng" (crapuleux), và HOANG ĐÀNG là "hư hỏng, du thủ du thực, lông bông, phóng túng" (dépravé, débauché, vagabond, libertin) ; vậy nói ĐI RÔNG VÁT cũng là nói đi đây đi đó, nhưng đi để CHƠI BỜI, ĐÀNG ĐIẾM. Chữ libertin, từ điển Pháp-Việt của Đ.V.Tập vừa cho nghĩa PHÓNG ĐÃNG, PHÓNG DẬT, vừa cho thêm nghĩa NGANG TÀNG, PHÓNG TÚNG: đây cũng là một điểm cần lưu ý.

c) Trường hợp 3: RÔNG VÁT thậm chí cũng сòn có thể có cả nghĩa là VẤT VƠ VẤT  VƯỞNG, PHIÊU BẠT,CƠ CỰC vì RÔNG VÁT tương đương gián tiếp với VẤT VƠ, và trực  tiếp với DÔNG DÀI, RÔNG RỔI, LƯU LINH, mà ở từ điển tiếng Việt (HP) VẤT VƠ được coi như VẤT VƯỞNG ; ở từ điển Génibrel, RÔNG RỔI được giảng là "phiêu bạt, không  nhà không cửa, vô gia cư" (errant, sans feu ni lieu) ; còn ở Tự vị Annam-Latinh DÔNG DÀI  được giảng là LANG THANG và LƯU LINH lại được giảng là CẦU BƠ CẦU BẤT (tra chữ  LINH).

Rõ ràng nếu cứ chịu khó theo dõi thật tỉ mỉ các bước định nghĩa theo lối dây chuyền như  trên thì chúng ta sẽ đang còn có thể phát hiện thêm được khá nhiều sắc thái ý nghĩa khá tế nhị  khác nữa (xin xem lại bài năm 1974). Nhưng - như trong bài đó đã có gợi ý sơ qua - nói đến  các nhà thơ xưa mà nói CHƠI BỜI ĐÀNG ĐIẾM thì chắc sẽ có phần không phù hợp.Vậy  trước mắt chỉ xin giữ lại 2 nghĩa để đưa vào trắc nghiệm ở các văn cảnh cụ thể: đó là 2 nghĩa RÔNG VÁT = VUI THÚ ; và RÔNG VÁT = VẤT VƯỞNG.

7/ Hai bài của hai anh Cao Xuân Hạo, Nguyễn Đức Dương thì lại đặt ra một yêu cầu khác  hẳn: đó là dùng phương pháp kiểm tra bằng văn cảnh, xét xem thử kết cấu RÔNG VÁT  và kết cấu  SONG VIẾT  bên nào hợp với văn cảnh nào, trong  số hơn 20 câu hiện biết.

Anh Cao Xuân Hạo có phê bình một lối diễn đạt thiếu chính xác của chúng tôi và nêu lập  luận rằng trong văn chương, lặp lại 3 lần một ý- hay một từ - như nhấn đi nhấn lại CỦA CẢI …CỦA CẢI...CỦA CẢI là một điều hoàn toàn có thể chấp nhận được. Quả đúng như vậy, nếu chỉ nghĩ đơn thuần đến mặt khả năng lí thuyết ! Nhưng ở mấy câu thơ của bài  Tiều (và bài Canh) dưới đây, chúng tôi vẫn tin rằng không có chuyện lặp lại đó. Xin so sánh 4 đoạn mở  đầu bốn bài Ngư, Tiều, Canh, Mục trong Thơ văn Lê Thánh Tôn (Nhà xuất bản KHXH, Hà Nội, 1986:

1- NGƯ :     

Một con thuyền mọn một thằng chài

THONG THẢ (LƠ LẢNG ) nào hay tháng tiểu đài

2- TIỀU :

DỌC NGANG ( NGHÊNH NGANG) dặm liễu một con rìu

X + Y  ai bằng  X  + Y tiều

       Một góc (đôi bó) yên hà là CỦA CẢI

3- CANH :

Một cày, một cuốc phận đà đành

       X + Y  ai bằng X + Y canh

4- MỤC : 

Năm ba bầu bạn (đồng tử) họp  nhau CHƠI

Riêng THÚ yên hà mặc THẢNH THƠI

(Nội  cỏ  rừng  đào  được  THÚ  VUI )

Bốn bài tạo thành một hệ thống: xưa cả 4 bài thường đặt dưới một cái tên đề mục chung là đề mục TỨ THÚ. Và hai câu mở đầu của mỗi bài thường có nhiệm vụ phải đề cập xa gần đến  đề mục TỨ THÚ đó.

 Nếu cho kết cấu X + Y ở bài Tiều, bài Canh là SONG VIẾT ( = TÀI  SẢN ) thì phá vỡ hệ  thống vì không còn ăn khớp với đề mục chung và với hai bài Ngư, Mục. Trái lại nếu cho X + Y là RÔNG VÁT (= VUI  THÚ ) thì tình hình sẽ khác hẳn: các từ ngữ THONG THẢ (LƠ  LÃNG) ở bài 1 và CHƠI, THÚ …THẢNH THƠI (hoặc ĐƯỢC THÚ VUI) ở bài 4 hoàn toàn phù hợp với RÔNG VÁT trong hai câu thừa bài 2, bài 3. Và cả 4 câu thừa cũng hoàn toàn phù hợp với đề mục TỨ THÚ. Thêm vào đó, mấy chữ DỌC NGANG (NGHÊNH  NGANG)  trong câu 1 bài Tiều lại càng ăn khớp hơn nữa với cái tứ VUI THÚ NGAO DU của câu 2.

Về sau các quan đại thần có đặt thêm một bài NGƯ và một bài MỤC có thừa đề bắt chước theo đúng 2 bài Tiều, Canh của L.T.Tôn: ở 2 bài mới thêm này chắc hẳn X + Y cũng phải có nghĩa là VUI THÚ. Lại còn 3 bài họa nữa về đề mục NGƯ và 1bài về Hằng nga nguyệt cũng  dùng kết cấu X + Y: chắc các quan muốn vui lòng vua nên dùng lại 2 chữ RÔNG VÁT mà vua hiểu là VUI THÚ đó (Hồng Đức Q.Â.T.T.).

8/ Trắc nghiệm bằng cách đặt nghĩa của từ vào văn cảnh để xét là một thủ thuật khá quen  thuộc. Thủ thuật đó khá thuận tiện và khá khách quan. Nhưng phải cân nhắc thật cẩn thận, nhất là trong vấn đề của chúng ta. Anh Cao Xuân Hạo chọn một bên là SONG VIẾT cùng 2 nghĩa của nó là TƯ NGHIỆP, TÀI SẢN và một bên là RÔNG VÁT kèm thêm 2 nghĩa CHƠI  NHỞI, CƠ CỰC và đem chúng thay vào kết cấu X + Y trong 20 câu để xem thử thế nào? Bề ngoài trông rất khách quan vì không thiên vị bên nào! Nhưng xét kĩ thực tế thì thấy có điều  chưa thực ổn, chúng ta cần phải cải tiến lại cách trắc nghiệm vừa nói đó. SONG VIẾT đơn giản, chọn 2 nghĩa là thừa ; RÔNG VÁT đa nghĩa chọn 2 nghĩa là thiếu! Mà trong nghiên  cứu phải xét đủ các nghĩa có thể có! Vả lại, nếu muốn chọn hai nghĩa đại diện cho RÔNG VÁT thì, như đã nói, chọn VUI  THÚ và VẤT VUỞNG chắc có phần hợp lí hơn nhiều! Vậy  nay xin cải tiến bảng trắc nghiệm của anh thành bảng trắc nghiệm như sau để bạn đọc cân  nhắc chọn lựa:

   1a/ − VUI THÚ ai bằng VUI THÚ tiều     (L.Th.Tông)

     b/− TÀI SẢN ai bằng TÀI SẢN tiều

   2a/− VUI THÚ ai bằng VUI THÚ canh      (L.Th.Tông)

     b/− TÀI SẢN ai bằng TÀI SẢN canh

   3a/− VUI THÚ ai bằng VUI THÚ ngư       (Hồng Đức)

     b/− TÀI SẢN ai bằng TÀI SẢN ngư

   4a/− VUI THÚ ai bằng VUI THÚ mục       (H. Đức)

     b/− TÀI SẢN ai bằng TÀI SẢN mục

   5a/ − Bốn mùa VUI THÚ một thuyền chài  (H. Đức)

     b/− Bốn mùa TÀI SẢN một thuyền chài

   6a/− Phong nguyệt ít nhiều VUI THÚ đủ   (H. Đức)

     b/− Phong nguyệt ít nhiều TÀI SẢN đủ

   7a/− Ngư hà VUI THÚ ngày hằng đủ         (H. Đức)

     b/− Ngư hà TÀI SẢN ngày hằng đủ

   8a/− Năm hồ những lấylàm VUI THÚ        (H. Đức)

     b/− Năm hồ những lấy làm TÀI SẢN

   9a/− VUI THÚ huống còn non nước cũ       (Nguyễn Trãi)

     b/− TÀI SẢN huống còn non nước cũ

  10a/- VUI THÚ có nhiều, dân có khó            (Ng.Trãi)

      b/- TÀI SẢN có nhiều dân có khó

  11a/- VUI THÚ lại toan nào của tích              (Ng.Trãi)

      b/- TÀI SẢN lại toan nào của tích

  12a/- VUI THÚ bao nhiêu mặc bấy nhiêu     (Ng. Trãi)

      b/- TÀI SẢN bao nhiêu mặc bấy nhiêu

  13a/- Đèn sách nhàn làm VUI THÚ Nho       (Ng. Trãi)

      b/- Đèn sách nhàn làm TÀI SẢN Nho

  14a/- VUI THÚ hằng lề phiến sách cũ            (Ng. Trãi)

      b/- TÀI SẢN hằng lề phiến sách cũ

  15a/- Khách đến hỏi nào VUI THÚ nữa (Nguyễn B. Khiêm)        

      b/- Khách đến hỏi nào TÀI SẢN nữa

  16a/- VUI THÚ hãy còn hai rặng quít         (Ng.B. Khiêm)

      b/- TÀI SẢN hãy còn hai rặng quít

  17a/− VẤT VƯỞNG chớ rằng đã ngặt         (Ng.B. Khiêm )

      b/− TÀI SẢN chớ rằng đã ngặt

  18a/− Mựa hiềm VẤT VƯỞNG nhà còn ngặt       (Ng. Trãi)

      b/− Mựa hiềm TÀI SẢN nhà còn ngặt

  19a/− Con cháu chớ hiềm VẤT VƯỞNG tiện        (Ng.Trãi)

      b/− Con cháu chớ hiềm TÀI SẢN tiện

   20a/− Con cháu mựa hiềm VẤT VƯỞNG ngặt     (Ng.Trãi)

        b/− Con cháu mựa hiềm TÀI SẢN ngặt

9/ Khi làm trắc nghiệm anh Cao Xuân. Hạo để cho độc giả tự rút kết luận ; Anh Nguyễn Đức Dương thì có nêu ý kiến riêng của mình. Anh Dương nghiêng về SONG VIẾT nhưng cũng đồng ý rằng  quả có những trường hợp đáng nghi ngờ. Thế là rõ: phải chấp nhận đồng thời cả 2 kết cấu,  dầu giữa hai bên có sự phân phối bổ túc theo tỷ lệ như thế nào: 1/19, 2/18 hay 10/10 v.v. Theo  ý chúng tôi không thể chỉ đưa ra cân nhắc một cách sơ sài giữa SONG VIẾT và RÔNG VÁT mà còn cần phải cân nhắc một cách thật tỉ mỉ giữa tất cả các nghĩa của RÔNG VÁT nữa! Có  thế chúng ta mới mong có ngày có thể hiểu đúng được các câu thơ hiện đang tồn nghi. Khi  cân nhắc nhất định phải nghĩ đến mặt ngữ pháp. Nhưng nên nhớ rằng ngữ pháp trong thơ, nhất là trong thơ cổ, không phải bao giờ cũng nhất định phải hoàn toàn giống như ngữ pháp  chúng ta chấp nhận hiện nay. Ranh giới giữa các từ loại rất uyển chuyển, các vị từ như VUI  THÚ, NHÀN TẢN, PHÓNG KHOÁNG v.v. rất dễ dàng danh từ hóa. Cú pháp trong thơ rất thường linh động, vượt ra ngoài khuôn mẫu quen thuộc, có thế mới cho phép Nguyễn Du viết   được những câu hơi lạ như MỘT HAI NGHIÊNG NƯỚC NGHIÊNG thành hoặc ĐÃ không  DUYÊN TRƯỚC CHĂNG THÀ! Ở địa hạt từ tổ cũng vậy: Huy Cận không chọn CAO  CHÓT VÓT, SÂU THĂM THẲM như thường lệ mà chọn SÂU CHÓT VÓT! 

Thêm một điều nữa là phải lưu ý đến tứ thơ chung: xét một từ phải nghĩ đến toàn câu,  nghĩ đến toàn bài, thậm chí có khi còn cần phải nghĩ đến toàn cụm những bài cùng chung một  đề mục. Cùng một từ tổ TA VỚI TA nhưng nghĩa của nó có thể thay đổi khi đi từ văn cảnh   này sang văn cảnh khác, so sánh:

                  Một mảnh tình riêng TA VỚI TA

và:              Bác đến chơi đây TA VỚI TA

Anh C.X. Hạo có ngạc nhiên vì sao chúng tôi hiểu câu của Cụ Nguyễn Hằng X+ Y AI  BẰNG X+Y TA hơi khác với những câu thừa đề cùng mô hình trong 4 bài NGƯ, TIỀU,

 CANH, MỤC. Xin thưa: vì chúng tôi xét đến toàn bài, thấy tinh thần bài của Cụ Nguyễn  Hằng có khác 4 bài TỨ THÚ. Dầu chọn X+Y là TÀI SẢN, CỦA CẢI, TƯ NGHIỆP  (=SONG VIẾT) hay là VUI THÚ, VẤT VƯỞNG, PHÓNG KHOÁNG (=RÔNG VÁT) thì bài của Cụ Nguyễn Hằng vẫn có khía cạnh tự hào một cách trào lộng, hay tự trào một cách  đầy tự  hào, nghĩa là vừa  tự  trào vừa tự hào: tự trào về chuyện một vị 39 tuổi đỗ đăng khoa mà tiếp đãi khách khứa một cách quá đạm bạc, nhưng tự trào về điều đó là cũng để đồng thời  tự hào về cái cá tính rất ngang tàng, rất phóng khoáng của mình !

10/ Sau khi đã trao đổi đôi điều với các đồng nghiệp như trên, chúng tôi xin phép được đi đến một vài  nhận xét chung. Theo ý chúng tôi, kết quả nghiên cứu 50 năm vừa qua đủ để cho  thấy:

a) Chuyện chép sai có thể chấp nhận được nhưng chép sai bao giờ cũng là những chuyện sơ ý có tính cách ngẫu nhiên, cá biệt, câu sai kiểu này, câu sai kiểu nọ. Còn nếu cho rằng đã có một  sự chép sai đồng loạt, trước cũng như sau, ở tác giả này cũng như ở tác giả nọ, thì đó là một giả thuyết khó đứng vững được về mặt văn bản học. Lẽ nào ở những nhà thơ khác  nhau, sáng tác có khi cách nhau mấy thế kỉ, mà hễ cứ đến những từ ngữ như nhau thì lại cứ lặp đi lặp lại  cùng những sự sơ ý viết sai như nhau, không có một lí do nhất quán nào để biện hộ.

b) Trường hợp cho là viết đúng, thì ai cũng thấy là phải gắng tìm cho kì được những kết cấu X +Y thoả mãn đầy đủ mấy điều kiện như sau:

      - Về mặt gốc tích, X+Y phải là loại kết cấu cổ, hiện không còn trong bộ nhớ của người hiện  đại nữa, vì vậy mới có hiện tượng xưa nay không ai hiểu SONG VIẾT là gì. Cứ ngồi vắt óc cố tìm cho ra một giải pháp có thể rõ nghĩa ngay được, đó là một sai lầm ;

      -  Về mặt cách đọc (phụ âm, vần, thanh điệu), X phải suy ra được từ SONG và Y phải suy ra  được từ VIẾT, theo qui luật ngữ âm lịch sử ;

      - Về mặt từ loại, X + Y phải là danh từ có thể vị từ hóa, hoặc là vị từ có thể danh từ hóa. Việc vừa phải đối lại HÔM CHIỀU, HÔM MAI, CỬA NHÀ vừa phải đối lại ĐÔI CO, NẾT NA  đòi hỏi như thế.

      -  Về mặt cấu tạo từ, X + Y phải là từ ghép láy nghĩa hoặc là từ ghép láy âm để có thể đối lại  được các trường hợp vừa dẫn.

      - Và về mặt ngữ nghĩa, X + Y phải có nội dung thật ăn khớp với cái tứ chung toát ra từ trong  toàn thể các câu, các bài.

c) Hướng đi đại để là như vậy. Nhưng mãi đến nay vẫn chưa ai tìm ra một kết cấu nào phù hợp hoàn toàn được với mọi văn cảnh! Có thể suy ra: SONG VIẾT chắc là 2 chữ dùng không  phải để ghi chỉ một kết cấu. Với các văn cảnh hiện có chúng tôi  tạm thời mới nghĩ đến giả  thuyết có 2 kết cấu X1 + Y1 và X2 + Y2… Nếu nay mai có thêm những văn cảnh không ăn  khớp nữa thì lại phải cần tìm đến cả X3 + Y3, X4 + Y4..v.v.

Chúng tôi hiện chọn: X1 + Y1  = RÔNG VÁT ; X2 + Y2 = SONG VIẾT. Kết cấu SONG  VIẾT (= TÀI SẢN) có ngoại diên rất rộng nên có thể phù hợp với rất nhiều câu. Kết cấu  RÔNG VÁT lại có nhiều nghĩa (=VUI THÚ, NGAO DU, PHÓNG KHOÁNG, VẤT  VƯỞNG …) nên nó cũng có thể ăn khớp với rất nhiều văn cảnh.

d) Tình  hình đó đưa đến thực tế như sau:

      - Сó những văn cảnh dứt khoát chỉ ăn khớp được với một kết cấu, như câu Nôm trong kinh Phật thuyết… (chỉ ăn khớp với nghĩa SONG VIẾT, nếu đó đúng là 2 chữ SONG VIẾT) hay câu trong bài cụ Đỗ Xuân Đàm đã  phát hiện được (chỉ ăn khớp với RÔNG VÁT) ;

      - Nhưng, như đã thấy, cũng rõ ràng là trong bảng 20 câu trên đây đang còn có một sự nhập nhằng, hình như về mặt ngôn ngữ, ngả về phía kết cấu nào cũng tạm được ;

      - Vậy nổi lên một vấn đề: đứng ở mặt nghiên cứu thơ ca mà xét, thực ra  nên chọn như thế nào?

    ●  Ở câu nào nên chọn SONG VIẾT, ở câu nào nên chọn RÔNG VÁT ?

    ● Và nếu là trường hợp RÔNG VÁT thì lại phải tìm hiểu tiếp ở câu nào nên chọn nghĩa nào: ở câu nào VUI  THÚ? ở câu nào PHÓNG KHOÁNG? ở câu nào VẤT VƯỞNG? v.v. và v.v.

đ) Chúng tôi trước nay đều thiên về RÔNG VÁT trong tuyệt đại đa số trường hợp, vì cho rằng đó là một kết cấu đã được xác nhận trong từ điển (HTC) và kết cấu đó có 2 nghĩa VUI  THÚ hay VẤT VƯỞNG hợp với tứ thơ hơn cả, nhưng sợ rằng chúng tôi còn chủ quan, chưa đủ nhạy cảm trong thưởng thức văn học. Mong rằng đông đảo bạn đọc, nhất là các nhà nghiên cứu, các nhà văn, nhà thơ chịu khó suy ngẫm thật kĩ càng về các câu thơ hiện đang còn nghi vấn, cố gắng vận dụng tất cả sự tinh tế của mình trong nghệ thuật phân tích, để cuối cùng có thể đi đến được những câu trả lời thích đáng nhất trong vấn đề tìm hiểu các bài thơ  cổ điển này.

* Giáo Sư Đại Học Quốc Gia Hà Nội

Chú thích

[1]     Tuy HTC định nghĩa VÁT = "chạy gió ngược, xiên xiên lá buồm (ghe thuyền)" nhưng chúng tôi vẫn ngờ rằng nghĩa gốc của VÁT là "xiên, chéo, không thẳng" (Việt Nam từ điển, Khai trí). Vì khi đi ngược gió thuyền phải CHẠY VÁT (= chạy chéo xiên), nên VÁT  mới được hiểu thêm là "chạy gió ngược". Riêng nhà nghiên cứu Cao Huy Đỉnh cho biết ở đôi  vùng Sông Mã, khi cho thuyền đi chéo để ngược dòng nước, người ta cũng nói cả CHÈO  VÁT.