ĐỌC CUỒNG VÂN TẬP CỦA THI TĂNG NHẤT HƯU (phần 3)
狂雲集
Đi tìm chân thực trong hư cấu
Biên soạn: Nguyễn Nam Trân
1)
Thơ tả tình tả cảnh
:
Thơ
Ikkyuu mượn chuyện tả tình tả cảnh để trình bày nhân sinh quan cũng như đạo tâm
của mình khá nhiều. Từ Sen trắng trong ao nhỏ (Bồn trì bạch liên), Chuông con đón
gió (Phong linh), Khóc chim sẻ bị chết (Tôn lâm, tước nhi hiệu), Đêm lạnh than
cho con chim trên núi tuyết (Hàn dạ thán tuyết sơn điểu), Mở lồng thả côn trùng
(Khai lung phóng trùng), Nghe tiếng sáo trên đường về (Qui lộ văn địch) cho đến
Khóc lính tử trận (Điếu chiến tử binh), Thay lời tội nhân chết chém (Đại đoạn đầu
tội nhân) vv....
Xin
tuyển dịch thêm dưới đây một số bài vịnh Tiêu Tương bát cảnh, xem như tác phẩm tiêu
biểu cho loại thơ này:
Động Đình thu
nguyệt
Động lý minh
minh nguyệt nhất luân,
Quảng Hàn cung
điện thuộc ngâm thân.
Hằng Nga du dược
tri hà xứ,
Lương dạ trung
đình thu sắc tân.
Nhất luân minh
nguyệt Động Đình thu,
Bất dạ thành
trung kỷ dạ du.
Trường lãnh tây
lâu độc ngâm khách,
Thanh thiên bích
hải sự du du.
Trăng thu hồ Động
Đình
Lũng
sâu thắp sáng một vầng trăng,
Cung
Quảng tình ai những giá băng.
Trộm
thuốc chị Hằng nào thấy bóng.
Ngoài
sân đêm tạnh sắc thu ngần.
Động
Đình trăng bạc đã lên khơi,
Không
ngủ, thành kia bày cuộc chơi.
Lạnh
lẽo lầu Tây khách than thở,
Trời
xanh bể biếc mấy năm rồi.
Bất
Dạ Thành là xóm ăn chơi, nơi có những cuộc du hí thâu đêm suốt sáng. Người khách
lòng se lạnh trên lầu Tây là Khuất Nguyên hay chính Ikkyuu với tâm sự cô đơn, nhìn
“thế sự du du” vì có nói cũng chẳng ai nghe?
Sơn thị tình lam
Sơn đầu tử mạch
tục trần hồng,
Náo thị hốt hốt
lam tế phong.
Thương nữ hưu ca
vong quốc khúc,
Ái tài gia nghiệp
hứng nan cùng.
Nhai đầu thập tự
tại sơn đầu,
Phong ngoại tình
lam phú quý thu.
Vạn quán tiền vô
nhất thiên mễ,
Thị nhân thương
nữ hảo phong lưu.
Chợ núi giông tạnh
Qua
lại đầu non khách bụi nhơ
Gió
luồn ngang chợ nhạt sương mờ.
Gái
buôn ngưng hát câu vong quốc,
Tiền
bạc nghiệp nhà, cứ thế vơ.
Đường
ngang lối dọc tại đầu non,
Gió
tạnh trời trong, của cải dồn.
Một
vạn quan tiêu, cơm một bữa,
Gái
buôn khách chợ thảy xinh dòn.
Cho
dù nước mất nhà tan (vong quốc = đạo pháp suy vi) thì con buôn tôn giáo (thị nhân,
thương nữ) vẫn bình thản trục lợi.
Giang thiên mộ
tuyết
Thủy thiên vạn
lý tuyết phi phi,
Hà xứ hàn phong
động tửu kỳ.
Hành nhân vô lộ
Tương giang mộ,
Thụ thụ khai hoa
bạch ngọc chi.
An tâm Nhị Tổ
Thiếu Lâm thiền,
Danh biến giang
hồ tượng cốt tiền.
Nguyệt mãn mai
hoa xuân tín để,
Lĩnh Nam tiêu tức
cựu gia duyên.
Chiều tuyết trên
sông
Liền
trời với nước, tuyết bay bay,
Gió
lạnh đâu nơi cờ quán lay.
Chiều
tối sông Tương không lối khách,
Trên
cây bạch ngọc ngỡ ai bày.
Thiếu
Lâm Nhị Tổ tu an tâm,
Danh
chấn giang hồ Tượng Cốt thân.
Mai
dưới nguyệt đầy báo xuân đến,
Cũng
đưa tin bạn Lĩnh Nam gần.
Cảnh
chiều tuyết trên sông thường nói lên tâm sự người tha hương. “Hàn phong động tửu
kỳ” dĩ nhiên là danh cú để Ikkyuu biểu lộ lòng quí mến Đỗ Mục (Giang Nam xuân: Thủy thôn sơn quách tửu kỳ phong). Tương
giang còn gợi nhớ Khuất Nguyên, Ngư phụ, Nga Hoàng Nữ Anh, Vu Sơn thần nữ, Nam
Dương quốc sư, Tiền Khởi, Liễu Tôn Nguyên nữa chứ. Họ đều là những nhân vật
quen thuộc với tác giả. Bạch ngọc không chỉ nói về tuyết mà còn nói về hoa mai
nở sớm như trong thơ Trương Vị. Tảo mai: Nhất
thụ hàn mai bạch ngọc điều. Hồi lâm thôn lộ, bàng khê kiều (Đường thôn
quay gót bên cầu suối. Mai nụ đầy cây như ngọc giây).
Bài
thứ hai nhắc đến một người đứng lì trong tuyết, chặt tay cầu đạo. Đó là Nhị Tổ
Huệ Khả.[1] Vấn đáp giữa thầy
trò Đạt Ma Huệ Khả có chép trong Truyền Đăng Lục 3. Tượng Cốt trong câu thừa ám
chỉ Tuyết Phong Nghĩa Tồn vì đó là biệt hiệu của ông. Tăng Tuyết Phong có lần đến
Hồ Nam (giang hồ) bị tuyết cản không đi được, nhờ Nham Đầu Toàn Hoát trợ lực mới
đại ngộ (xem Bích Nham Lục 5). Câu thứ 4 nói về chuyện Lục Tổ Huệ Năng gốc tích
là hành giả ở Hoàng Mai Sơn và chuyện ông thuyết phục được thượng tọa Huệ
Minh, người tranh giành y bát của ông ở Mai Lĩnh (Đại Dữu Lĩnh)[2]. Ikkyuu nói
chuyện tuyết để dẫn đến chuyện mai (tuyết trung mai) và ca ngợi thiền phương
nam (Nam Tông) cũng như muốn nối kết nó với gốc tích phương bắc (Thiếu Lâm) qua
hình ảnh một cành mai[3].
Thực
ra toàn bộ Tiêu Tương bát cảnh Ikkyuu viết có tất cả 16 bài. Tiếp theo mấy bài
trên thì vẫn là những đề tài cổ điển Viễn phố qui phàm, Viễn tự vãn chung, Ngư
thôn tịch chiếu, Bình sa lạc nhạn, Tiêu tương dạ vũ...nhưng trong đó yếu tố tả
cảnh chỉ là thứ yếu. Có chăng Tiêu Tương là một vùng đất huyễn tưởng như Đào
Nguyên mà thi nhân Nhật Bản cũng như Ikkyuu mến mộ, nhớ về, và ông mượn bối cảnh
đó để trình bày tư tưởng tôn giáo của mình.
2)
Thơ phản ảnh cuộc
sống tình ái trụy lạc, đồi phế:
Ikkyuu
thường định nghĩa về mình như Phá giới sa
môn bát thập niên, hay Tội quá di
thiên Thuần tạng chủ,...Vô lượng kiếp
lai ác đạo chủ, hoặc là Ngã bản lai
mê đạo chúng sinh, Ngu mê thâm cố bất tri mê, Sắc dâm, tửu dâm hựu thi dâm...rồi tiếp tục than thở Chúng sinh bản lai mê đạo tâm. Đối với ông,
đó là một điều đáng buồn hơn nữa vì nó xảy ra cho cả mọi người trong xã hội chứ
chẳng riêng mình.
Đông
Phường Thanh Hòa tức Sugawara Kazunaga mà chúng ta đã nhắc đến ở trên như một
trong hai người cùng thời đại đã giúp ta một số chi tiết về cuộc sống riêng tư
của Ikkyuu. Theo đó, ông không những là con rơi của Thiên hoàng Go Komatsu (như
đã trình bày) mà còn là cha đẻ của Hoà thượng Jôtei (Thiệu Trinh) và cũng là người
truyền chính pháp cho ông này. Kazunaga biết rõ về Jôtei vì Jôtei chính là thầy
của ông ta. Tokugawa Mitsukuni – lãnh chúa phiên Mito, người chú của Shôgun và
cũng là nhà biên tập sử – đã cho ghi lại câu chuyện này trong 23 chỗ của phần
liệt truyện ở quyển thứ 99 bộ Dai Nihonshi (Đại Nhật Bản Sử), vốn là một cuốn sử
đứng đắn và dày công thực hiện. Theo đó thì Ikkyuu đã sinh ra Jôtei lúc ông khoảng
34 tuổi.
Nenpu
cho ta biết Ikkyuu có những hành tung kỳ dị để tóc xõa, mang kiếm gỗ đi ngoài đường
nhưng cho rằng hành động lạ lùng đó chỉ có tính cách phúng thích để giáo hoá chúng
sinh về sự chân thực (mộc kiếm không phải là kiếm thực, không giết được người mà
cũng chẳng cứu được người). Ngoài ra trong đó, tuyệt nhiên Sôtô (Thiệu Đẳng) tác
giả Nenpu không cho ta thấy một hình ảnh tiêu cực nào về Ikkyuu cả. Thế nhưng
chính Kyôunshuu có nhắc đến câu Ngư hàng,
tửu tứ hựu dâm phường, ba nơi mà một nhà tu hành đứng đắn không có quyền
lui tới. Đó lại là chỗ Ikkyuu tuyên bố mình hầu như đóng đô. Trong lời giải thích
cho thơ mình viết trong Kyôunshuu, Ikkyuu có nhắc: “Các bậc tôn túc đồng môn răn
ta không được ăn thịt hay phạm điều tà dâm, các tăng trong chốn tùng lâm cũng lấy
chuyện đó làm tức giận”.
Trong
Nenpu không cho biết Ikkyuu có tình nhân hay ái thiếp. Tuy vậy, trong chính tác
phẩm Kyôunshuu, lại có bằng chứng hòa thượng ở bên cạnh mấy người tỳ thiếp. Nếu
không thế thì sao lại có những bài thơ với đề tài như “Ký cận thị mỹ nữ”, “Ký
thị thiếp” vv... Ngoài ra, theo tin tức trong “Tán ngự A Cô thượng lang sấu
dung”, “Ký ngự A Cổ khai dục”, “Ngự A Cổ cách tịch” thì Ikkyuu còn có một nàng ái
thiếp tên là Ako (A Cổ hay A Cô) nữa.
Ký ngự A Cổ khai
dục
Khỏa thể như hà
kiến chúng nhân,
Hoa nhan thúy đại
tẩy hồng trần.
Lão tăng quán mộc
dục khai hậu,
Hành hạnh ôn tuyền
Thiên Bảo xuân.
Ghi chép việc thị
giả A Cổ đi tắm
Có
thấy chăng ai dáng khỏa thân,
Mặt
hoa mày biếc rửa màu trần.
Lão
tăng xối nước cho người tắm,
Rồi
ghé ôn tuyền thưởng sắc xuân.
Khai
dục có nghĩa là đi tắm trong ngôn ngữ nhà Thiền. Hoa nhan vốn thấy trong Oán ca
hành của Lý Bạch, có nghĩa khuôn mặt người đẹp phấn son như hoa. Thúy đại là mực
vẽ lông mày biếc. Hồng trần là bụi bặm chốn trần thế. Quán mộc là tưới nước cam
trà tắm Phật lúc ngài đản sanh. Lão tăng có thể chính là Ikkyuu ta nhưng cũng có
thể ám chỉ Ngũ Tổ đời Đường. Câu thơ cuối cùng đến từ Trường Hận Ca nói về việc
Minh Hoàng và Dương Quí Phi đi tắm suối nước nóng trong cung Hoa Thanh trên Ly
Sơn vào năm Thiên Bảo. Tuy nhiên trước đời Thiên Bảo, tương truyền đã có chuyện
Tắc Thiên Vũ Hậu ra lệnh cho cung phi thù tiếp Thần Tú và Huệ An đi tắm. Bà rất
kính trọng các cao tăng Bắc Tông là Thần Tú và Huệ An (ngang hàng Lục Tổ Huệ Năng
của Nam Tông).
Hạ Mộng Khuê Cổ
thị giả qui tự
Tam nhật biệt ly
vĩnh kiếp tâm,
Tương giang lệ vũ
sái hung khâm.
Mộng Khuê liêm
ngoại tùng tiêu nguyệt,
Sơn xá dạ thâm
quân cộng ngâm.
Mừng thị giả Ako
của Mộng Khuê trở về chùa
Xa
có ba hôm, mấy kiếp mong,
Sông
Tương mưa lệ đến khô lòng.
Tùng
đơn am vắng kề trăng núi,
Muốn
ghé bên ai tâm sự chung.
Thị
giả Ako về quê 3 hôm thôi mà Mộng Khuê (Muukei) tức Ikkyuu của chúng ta đã thấy
bứt rứt. Tương giang lệ vũ là nước mắt khóc thương vua Thuấn của nhị phi như mưa
trên sông Tương. Ông cho biết vì nhớ nàng đã khóc đến khô nguồn lệ. Hạnh phúc của
ông là được thủ thỉ một mình bên tai nàng trong gian nhà vắng trên núi. Tùng tiêu
nguyệt hay trăng treo trên ngọn tùng tả cảnh chùa núi như trong thơ Trịnh Cốc (Dạ thanh tăng bạn túc, Thủy nguyệt tại tùng
tiêu). Về Sơn xá dạ thâm thì thơ Hư Đường có câu: Sơn xá bán xuy hoàng lạc phong (Giang Hồ Tập, quyển thượng).
Ký cận thị mỹ nữ
Dâm loạn thiên
nhiên ái thiếu niên,
Phong lưu thanh
yến đối hoa tiền.
Phì tự Ngọc Hoàn
sấu Phi Yến,
Tuyệt giao Lâm Tế
chính truyền thiền.
Gửi người đẹp hầu cận
Dâm
loạn thường hay khoái thiếu niên,
Phong
lưu vầy tiệc với người tiên.
Màu
mỡ Ngọc Hoàn, ốm Phi Yến,
Thiền
chi Lâm Tế, tổ thêm phiền.
.
Tuy
nhiên “dâm loạn” cũng có thể hiểu là loạn mạch, đi ra ngoài giáo lý của dòng Lâm
Tế chính tông.Thiên nhiên ở đây chắc không phải là Đan Hà Thiên Nhiên đời Đường
vì sử sách không hề thấy nói ông ta có khuynh hướng đồng tính luyến ái (ái thiếu niên) bao giờ. Thiên nhiên có
thể hiểu là những kẻ ngoại đạo (có chữ thiên nhiên hay tự nhiên ngoại đạo). Hoặc
giả “ thiên nhiên” chỉ có ý là “khuynh hướng thường thấy” và “thiếu niên” là tuổi
trẻ”, bất luận trai gái.
Còn
“tuyệt giao” có thể hiểu Ikkyuu muốn
thoát khỏi ảnh hưởng của Lâm Tế như vào đời Tấn, ẩn sĩ Kê Khang đã viết thư tuyệt
giao với bạn là Sơn Đào vậy. Ngọc Hoàn là Dương Quý Phi và Phi Yến tức người đẹp
“chưởng trung khinh” Triệu Phi Yến.
Chính
ra có thuyết cho là trong đời hành đạo của Ikkyuu, đã có lần ông muốn bỏ rơi
thiền Lâm Tế chính mạch để theo Tịnh Độ chân tông của Rennyo (Liên Như) vốn gần
gủi với đại chúng bình dân hơn. Ông cũng từng có bài Tán Pháp Nhiên thượng
nhân để ca tụng tăng Hônen (Pháp Nhiên
truyền văn Hoạt Như lai, An tọa liên hoa thượng phẩm đài) nữa.
Đề Giang Khẩu mỹ
nhân câu lan khúc
Kiến sắc văn
thanh ngâm hứng trường,
Minh tâm ngộ đạo
một thương lường.
Sầu nhân bất thức
Phổ Hiền cảnh,
Ca xúy tôn tiền
tổng đoạn trường.
Đề nơi nhà trọ của
người đẹp Eguchi
“Kiến
sắc văn thanh” vẫn nhớ đời,
Tìm
ra lẽ đạo lọ cần lời.
Chán
ai chẳng hiểu lòng bồ tát,
Nâng
chén cao ca, buồn khôn nguôi
Mỹ
nhân Eguchi (Giang Khẩu) là đề tài một vở tuồng Nô nổi tiếng của Konparu
Zenchiku (Kim Xuân Thiền Trúc), trong đó, bồ tát Phổ Hiền đã hoá thân thành cô
gái làng chơi trên bến sông (giang khẩu) để khai ngộ cho tăng Saigyô (Tây Hành).
Chính ra vở tuồng đã bắt nguồn từ truyền thuyết trong tín ngưỡng dân gian ở vùng
Ôsaka. “Kiến sắc văn thanh” dĩ nhiên là một trong hai công án nổi tiếng về việc
ngộ đạo không qua lời nói trong thiền lâm đã trình bày bên trên. Câu lan có nghĩa
là nhà trọ của gái làng chơi.
Đến
cuối đời, cô con hát mù Mori (Shinjisha: Sâm thị giả) đã chiếm một chỗ lớn
trong cuộc sinh hoạt của Ikkyuu. Mối giao tình giữa hai người rất sâu đậm và
Ikkyuu đã viết nguyên cả một chùm thơ nhan đề “Sâm thị giả”. Ngay cả đến khi chết,
ông đã để lại thơ từ biệt thế gian với nhan đề “Luyến pháp sư Thuần tạng chủ từ
thế thì”. Đến lúc chết (88 tuổi) mà còn tự xưng là Thầy chùa biết yêu (luyến pháp
sư) thì quả là một người quá bôn phóng và sung sức!
Sau
đây xin trình bày một loạt bài với chủ đề tình ái và nhục cảm trong Kyôunshuu để
hiểu vì sao, Ikkyuu mang hình ảnh một nhà sư dâm đãng:
Tự Tán,
Phong cuồng cuồng
khách khởi cuồng tăng,
Lai vãng dâm phường
tửu tứ trung.
Cụ nhãn nạp tăng
thùy nhất tạt,
Họa nam họa bắc
họa tây đông.
Tự vịnh
Cuồng
khách như là trận gió lồng
Hết
rời quán rượu ghé lầu hồng.
Muốn
hiểu sư cuồng mau đến gặp,
Xin
đừng múa bút vẽ lung tung.
Ikkyuu
tự đề trên bức chân dung của chính mình bài thơ này. Bức họa về sau đã được nhà
buôn lớn ở thành phố Sakai và cũng là đệ tử, Owa Shirôzaemon, tặng cho am Trân
Châu (Shinjuuan) chùa Daitokuji. Theo ý trong bài thì Ikkyuu như muốn hỏi: Tuy
vẽ vời khắp nơi đông tây nam bắc như thế nhưng hỏi thử thật ra các chú có ai đã
đụng độ (nhất tạt) ta để biết rõ bản chất của ta chưa?
Đề dâm phường
Mỹ nhân vân vũ
ái hà thâm,
Lâu tử lão thiền
lâu thượng ngâm.
Ngã hữu bão trì
xiếp vẫn hứng,
Ý vô hỏa tụ xã
thân tâm.
Đề ở lầu xanh
Sóng
tình người đẹp ngập dòng sâu,
Thiền
khách ngâm chơi dưới mái lầu
Lòng
lão còn nồng hứng ôm ấp,
Thác
về hỏa ngục sá chi đâu.
“Lâu
tử” là khách tìm hoa. “Bảo trì” tức ôm ấp và “xiếp vẩn” tức hôn hít. “Hỏa tụ” vốn
chữ trong Kinh Thủ Lăng Nghiêm nói về lửa địa ngục.
Tạ Sâm công thâm
ân nguyện thư
Mộc điêu lạc diệp
cánh hồi xuân,
Trường lục sinh
hoa cựu ước tân.
Sâm dã thâm ân
nhược vong khước,
Vô lường ức kiếp
súc sinh thân.
Thư nguyện tạ ơn
sâu thị giả Mori.
Cây
tàn lá rụng lại hồi xuân,
Chồi
đơm hoa nở, cựu thành tân.
Ơn
cô sâu thế như không nhớ,
Chó
ngựa trầm luân chịu một thân.
Thiền
sư Ikkyuu ở đây đã thấy nơi thị giả Mori chân lý của đời mình. Nếu tin theo
Kino Kazuyoshi, ta lại có thể hiểu một cách trần tục rằng hai chữ Sâm dã 森也có nghĩa là chỗ đó
(âm hộ) của Mori, suối nguồn hạnh phúc tuyệt vời và thâm uyên của Ikkyuu. Ông bảo
rằng nếu tôi quên ơn ấy của em thì xin làm thân chó ngựa.
Khán Sâm mỹ nhân
ngọ thụy
Nhất đại phong lưu
chi mỹ nhân,
Diễm ca thanh yến
khúc vưu tân.
Tân ngâm trường
đoạn hoa nhan yểm,
Thiên Bảo hải đường
Sâm thụ xuân.
Nhìn mỹ nhân
Mori ngủ trưa
Người
đẹp phong lưu dễ mấy lần,
Tiệc
vui ca ngọt khúc thanh tân.
Ngâm
xong buồn nỗi nàng che mặt,
Say
giấc hải đường như Thái Chân.
Sâm công ngọ thụy
Khách tán khúc
chung vô nhất thanh,
Bất tri cực thụy
kỷ thời kinh.
Địch diện đương
cơ hồ điệp hý,
Thùy văn nhật ngọ
đả tam canh.
Bà Mori ngủ trưa
Khách
tan khúc vãn thảy im hơi,
Nàng
vùi trong mộng, lúc nào thôi.
Đối
mặt vờn nhau trò bướm lượn,
Đang
trưa vẳng trống mấy canh rồi.
“Hồ
điệp hí” dẫn tích Trang Chu mộng bướm để nói rằng không biết khung cảnh mộng
hay thực. Câu cuối ý nói nàng ngủ thật say, mới giữa ban ngày mà giống như đã nửa
đêm.
Dâm thủy
Mộng mê thượng
uyển mỹ nhân Sâm,
Chẩm thượng mai
hoa hoa tín tâm.
Mãn khẩu thanh hương
thanh thiển thủy,
Hoàng hôn nguyệt
sắc nại tân ngâm.
Nước tình
Người
đẹp trong vườn mộng một đêm,
Cành
mai trên gối, ước
tình riêng
Miệng
ứa làn hương giòng nước ngọt,
Chiều
lên trăng mọc ngại ngâm thêm.
Mỹ nhân âm hữu
thủy tiên hoa hương
Sở đài ưng vọng
cánh ưng phàn,
Bán dạ ngọc sàng
sầu mộng nhan.
Hoa trán nhất
hành mai thụ hạ,
Lăng Ba tiên tử
nhiễu yêu gian.
Chỗ kín của người
đẹp thơm hương hoa thủy tiên
Đài
Sở nhìn xong những muốn lên,
Nửa
đêm giường ngọc nàng buồn tênh.
He
hé dưới cành mai, một đoá,
Thủy
tiên, hương tỏa giữa eo em[4].
Sâm công thừa liễn
Loan dư manh nữ thuộc
xuân du,
Uất uất hung
khâm hảo ủy sầu.
Già mạc chúng
sinh chi khinh tiện,
Ái trước Sâm dã
mỹ phong lưu.
Nàng Mori đi kiệu
Gái
mù thường đáp kiệu du xuân,
Lòng
tớ đang buồn bỗng nhẹ lâng.
Thiên
hạ người người dù nhạo báng.
Cô
kia ta thấy điệu vô ngần.
Hấp mỹ nhân dâm
thủy (nhị thủ)
Mật khải tự tàm
tư ngữ minh,
Phong lưu ngâm
bãi ước tam sinh.
Sinh thân trụy tại
súc sinh đạo,
Tuyệt thắng Quy
Sơn tải giác tình.
Đỗ Mục lỗi trạ[5]
thị ngã đồ,
Cuồng Vân tà
pháp thậm nan phù.
Vị nhân khinh tiện
diệt tội nghiệp,
Ngoại đạo ba tuần
kỷ thất đồ.
Hút nước tình của
người đẹp (hai bài)
Riêng
tư chuyện thẹn, dấu cho giùm.
Ba
kiếp phong lưu ước sống chung.
Đời
nay đã đọa vòng trâu ngựa,
Nào
đợi thân sau mới lộ sừng.[6]
Đỗ
Mục buông tuồng giống tính ta,
Cuồng
Vân tà giáo, thảy đều xa.
Cho
người khinh miệt hòng tiêu tội,
Bao
độ lầm đường, lạc lối ra.
Chính
ra đầu đề (rất tục) và nội dung của hai bài thơ trên (rất thanh) không thấy có
mối liên hệ rõ ràng. Chỉ biết Ikkyuu tự coi mình như kẻ vô lại, hoang đàng, yêu
thích mỹ nhân giống nhà thơ Đỗ Mục đời Đường. Bài trên nói rằng cần gì phải đợi
đến kiếp sau để thành “con trâu cò nằm trước nhà đàn việt bên kia núi” như trong
ví dụ về thiền sư Quy Sơn Linh Hựu. Trong đời này ông cho biết đã làm bao nhiêu
hành vi lầm lạc, đủ để trực tiếp sa vào súc sinh đạo rồi, nào phải đợi mai sau
mới đầu thai thành loài vật. “Ước tam sinh” là cái hẹn “ba sinh hương lửa” giữa
Đường Minh Hoàng và Dương Quí Phi. Bài sau trình bày quan niệm con người có thể
nhẹ được tội lỗi mình gây ra trong kiếp trước nếu để cho kẻ khác khinh miệt trong
kiếp này. Điều ấy đã được bàn đến trong Kinh Kim Cương. “Thất đồ” 失途 có nghĩa là lầm
đường lạc lối.
Hoán ngã thủ tác
Sâm thủ
Ngã thủ hà tự
Sâm thủ,
Tự tín công
phong lưu chủ.
Phát bệnh trị ngọc
hành manh,
Thả hỉ ngã hội
lý chúng.
Đổi tay ta lấy
tay thị giả Mori
Tay
mình sao sánh được tay em,
Chắc
rằng tay đó thuốc nhà tiên.
Ngọc
hành nhức nhối trị cũng dứt,
Các
trò có thấu chút vui riêng?
“Đổi
tay này lấy tay kia” là cách nói mà chúng ta nhớ đã từng thấy trong Vô Môn Quan
do Triệu Châu Tùng Thẩm viết, phần phụ lục nói về Hoàng Long Tam Quan. Hòa Thượng
Hoàng Long Huệ Nam là giáo tổ phái Hoàng Long thuộc dòng Lâm Tế. Bài tụng của ông
có nghững câu như: Ngã thủ hà tự Phật thủ.
Ngã cước hà tự lư cước. Nhân nhân hữu cá sinh duyên....(Tay ta nào giống
tay Phật, Chân ta nào giống chân lừa. Trên đời ai cũng sinh ra. Từ một nhân duyên
nào đó...). Đây là một công án nói về “Tân chủ giao hoán” tức “Khả năng tráo
nhau giữa vai chủ và vai khách”, ta với mình tuy hai mà một, suy ra thì con người
từ đầu phải quên cái ta (tự kỷ) thì mới hành thiền được.[7]
Qua
bài thơ nói trên, có người sẽ hỏi giữa Ikkyuu và nữ thị giả Mori có liên hệ
tính dục hay không. Về điều này, các nhà nghiên cứu chuyên môn về ông cũng
không đi đến chỗ thống nhất ý kiến. Yanagida Seizan cho rằng cách biểu lộ như
trên chỉ là hư cấu (fiction) trong khi Hirano Sôjô bảo là sự thực. Hirano bình
thản giải thích rằng nếu Lâm Tế là một dòng thiền phủ định giới luật thì việc
làm của Ikkyuu có gì mà khiến ta phải ngạc nhiên.
Thị Nam Phường
Trinh
Dũng sắc hứng tận
đối thê dâm,
Hiệp lộ Từ Minh
nghịch hành tâm.
Dung dị thuyết
thiền năng kỵ khẩu,
Nhiệm tha vân vũ
Sở đài ngâm.
Dặn trò Nam Phường
Thiệu Trinh (Nanbô Chôtei)
Hết
hứng tình trai, ấp vợ nhà,
Hẻm
vắng Từ Minh lại rủ qua.
Muốn
dễ giảng thiền, nên kín tiếng.
Mây
mưa nước Sở mặc người ta.
Nanpô
Jôtei (Nam Phường Thiệu Trinh, 1428-1499) là học trò buổi vãn niên của Ikkyuu
mà ông rất yêu mến. Đông Phường Thành Hòa còn cho biết người đó chính là con
trai của Ikkyuu. Bài thơ trên được biết là bài thơ duy nhất Ikkyuu gửi cho Thiệu
Trinh. Đây là một tác phẩm nói đến quan hệ đồng tính luyến ái, hơn thế nữa, đó
là ấu dâm (pederasty) hiện tượng thông thường trong các chùa thiền và võ sĩ đoàn
thời Trung Cổ (có thể xem trong các sách vở thời đó như Tsurezuregusa của
Yoshida Kenkô[8]
hay văn chương Ihara Saikaku[9], Tanizaki
Jun.ichirô[10],
cả Mishima Yukio[11]
về sau nữa). Từ xưa, cung cấm, thiền viện, đạo quán, quân đội, nhà tù, tóm lại,
những không gian bưng bít thường là nơi dễ nẩy nở ra những liên quan tính dục đồng
phái. Thế nhưng ở đây, qua bài thơ trên, nó là một sự thật hay chẳng qua là ẩn
dụ văn học? Thật khó lòng biết.
“Dũng
sắc” được dùng như tiếng lóng để chỉ nam sắc (danshoku, homosexuality) vì “dũng 勇”
và “nam男” có tự dạng giống nhau. “Thê” (vợ) ở đây
có thể hiểu là Thiệu Trinh. Còn Từ Minh thì được biết như đã từng “hẹn hò” với
Dương Kỳ Phương Hội. “Nghịch hành” có nghĩa là “mời ngược”. Thường thì Phương Hội
mới mời Từ Minh cơ. Nội dung câu thứ ba của bài thơ rất quan trọng vì “kỵ khẩu”
là giữ bí mật”, “đừng nói cho ai hay” nhưng bí mật này là gì? Hoặc giả nó là lối
truyền thụ trực tiếp “bất dụng văn tự”. Câu chót mượn ý thơ Lý Ích trong bài Tả tình. Khi người yêu của Lý Ích là Lý
Quần Ngọc bị tử hình, ông sống như người điên rồ, giải bày tình cảm u uất qua
câu Nhiệm tha minh nguyệt há Tây
lâu. Nhiệm tha là “mặc người khác”. Ikkyuu tự ví mình đang mang tâm trạng
thây kệ mọi sự như vậy.
Bà tử thiêu am
(đề đặt tạm)
Lão bà tâm vị tặc
qua thê,
Thanh tĩnh sa môn
dữ nữ thê.
Kim dạ mỹ nhân
nhược ước ngã,
Khô dương xuân lão
cánh sinh đề.
Bà lão đốt am
Bà
lão bắc thang cho trộm leo,
Sa
môn trai giới gái sai đeo.
Thăm
ta mỹ nữ đêm nay đến,
Sẽ
thấy cành khô sống dậy theo
Bài
thơ này dụng điển Bà tử thiêu am (Bà lão đốt am), một công án nổi tiếng. Theo
Cát Đằng Tập, tắc 162, có một lão bà nuôi am chủ trong 20 năm, sau sai người
con gái đẹp tuổi mới đôi tám (nhị bát = 16 tuổi) đến thử lòng. Cô vừa ôm lấy thầy
vừa đặt câu hỏi: Chính dữ ma thì, như hà?
(Gặp cảnh như vầy thì thầy thế nào ?) nhưng am chủ không động tình, còn lên tiếng
ví von một cách hãnh diện, xem mình là: Khô
mộc ỷ hàn nham, Tam đông vô noãn khí (Cây khô tựa ghềnh đá lạnh, Ba mùa
đông không hơi ấm). Lão bà bèn mắng thầy một trận là đồ nuôi tốn cơm, đuổi thầy
ta đi rồi đốt am. Thế nhưng Ikkyuu ra tuyên bố là nếu gặp trường hợp đó ông sẽ
phản ứng tự nhiên như cành dương liễu khô queo sống lại (cánh sinh đề = lại nẩy
mầm) chứ không khống chế dục tình như am chủ. Nhưng xin coi chừng! Bài tụng của
Khuếch Am Sư Viễn (Nam Tống) trong Thập Ngưu Đồ đã thấy chữ: Trực giao khô mộc phóng hoa khai.
Động Sơn Lục lại có câu: Khô mộc hoa
khai kiếp ngoại xuân. Tiên hiền đã phát biểu như thế nên độc giả phải tự
tìm hiểu Ikkyuu đang nói chuyện đời hay chuyện đạo.
Luyến pháp sư
Thuần tạng chủ từ thế thi
Bình sinh trường
vịnh đoản ca trung,
Thị tửu dâm thi
vĩnh nhật không.
Thân hậu tinh hồn
hà xứ khứ,
Hoàng Lăng dạ vũ
Mã Ngôi phong.
Thơ giã từ cuộc đời
của Tông Thuần, thầy chùa biết yêu.
Cả
đời câu ngắn lẫn câu dài,
Nát
rượu mê thơ vịnh tối ngày.
Mai
mốt linh hồn tìm bến đỗ,
Hoàng
Lăng mưa tối, Mã Ngôi đài.
3)
Đi tìm hiện thực
giữa hư cấu:
Giữa
mê và ngộ, Ikkyuu đứng ở đâu? Ông có thật là kẻ dâm ô hay chỉ là một vị bồ tát
biết “thao hối” (ẩn dấu hào quang) như từng bày tỏ ra trong bài thơ “ La Hán du
dâm phường đồ nhị thủ” với những câu: La
Hán xuất trần vô thức tình, Dâm phường du hí dã đa tình (bài 254) hay Xuất trần La Hán viễn Phật địa, Nhất nhập
dâm phường phát đại trí (bài 255). Cũng vậy khi bị các lão túc đồng môn chỉ
trích về tội phạm dâm và thực nhục, ông đã làm một bài kệ thị chúng như sau:
Kệ thị chúng (giả
đề)
Vị nhân thuyết
pháp thị hư danh,
Tục hán tăng
hình hà tự sinh.
Lão túc trung
ngôn nhược nghịch nhĩ,
Tạc phi kim thị
ngã phàm tình.
Kệ răn học trò
Thuyết
pháp người ư ? chuyện rỗng tuênh,
Phân
sao khách tục với tăng hình.
Lão
nạp lời ngay nên điếc ráy.
Nói
nhăng nói cuội cũng thường tình.
Đại Đăng kỵ túc
kỵ dĩ tiền đối mỹ nhân
Túc kỵ chi khai
sơn phúng kinh,
Huynh huynh nghịch
nhĩ chúng tăng thanh.
Vân vũ phong lưu
sự chung hậu,
Mộng Khuê tư sự
tiếu Từ Minh.
Trước mỹ nhân khi
túc trực ngày kỵ của Đại Đăng
Đêm
trực giỗ thầy nghe tụng kinh,
Chúng
tăng inh ỏi ngứa tai mình.
Mây
mưa tớ cứ vầy xong cuộc,
Thì
thầm bên gối, giễu Từ Minh
Năm
1436, nhằm ngày kỵ 100 năm của Đại Đăng quốc sư. Trong đêm cùng đồng đạo thức
trắng để tưởng nhớ đến bậc tôn sư, giữa khi chúng tăng tụng niệm inh ỏi thì
Ikyuu (Mộng Khuê) đi ra một chỗ và giao hoan với mỹ nhân, xong việc rồi lại thì
thầm cười cợt với nàng về chuyện anh chàng Từ Minh. Bên trên cũng đã nhắc đến
chuyện Từ Minh đàn đúm với Phương Hội. Vậy Từ Minh là ai?
Người
này thực ra là Từ Minh Sở Viên ( 968-1039), cao tăng đời thứ 6 dòng Lâm Tế.
Tương
truyền, Từ Minh đã kéo đệ tử là Dương Kỳ Phương Hội (992-1049), Lâm Tế đời thứ
7, ra một con đường hẻm (hiệp lộ, ám chỉ nhà thổ) để truyền “chính pháp”. Ngoài
ra Từ Minh còn có một câu chuyện ô danh khác chép trong Gia Thái Phổ Đăng Lục là
đã nuôi một “bà tử” ở gần chùa, dan díu với bà ta, có lần Dương Kỳ phải đi gọi
về. Trong bài thơ này, mới nhìn qua thì thấy Ikkyuu xem hành động của Từ Minh và
Dương Kỳ như “đồng tính luyến ái” và riêng ở đây, chính Ikkyuu đang làm một việc
đồi bại là ngủ với gái ngay giữa ngày giỗ của đại sư cũng như Từ Minh háo sắc,
dâm ô với bà tử[12].
Thế
nhưng, đây là ngôn ngữ quái dị của nhà thiền. Giải thích sâu sắc hơn thì biết
hai thầy trò Từ Minh và Phương Hội có thể đang “giáo ngoại biệt truyền” tức thầy
truyền thụ đạo pháp cho trò không thông qua sách vở kinh kệ, còn “bà tử” kia không
ai khác hơn là người mẹ già mà lúc mới xuất gia, Từ Minh vẫn còn lo lắng đến
cho nên không biết làm cách nào hơn là lén chùa đi phụng dưỡng. Mặt khác, “mỹ
nhân” mà Ikkyuu đang “vân vũ phong lưu” cũng được dùng để chỉ Đại Đăng, vị thầy
lỗi lạc. Trong văn chương cổ điển Trung Quốc, mỹ nhân là nhà vua, là người hiền
chứ không hẳn là gái đẹp (Vọng mỹ nhân hề
thiên nhất phương, Khuất Nguyên). Có thể (có thể thôi) Ikkyuu tự phụ, cho mình
mới là người hiểu được đạo pháp của đại sư, có thể trao đổi một cách riêng tư (tư ngữ) niềm vui đạo với ngài, trong khi
cười cợt (tiếu) chúng tăng ồn ào và cả
Từ Minh đều...chưa đủ trình độ.
4)
Thi pháp ẩn dụ của
Nhất Hưu:
Trong
thi học (poetics) của Ikkyuu, cũng như bao nhà thơ cổ điển, ông hay tìm phương
pháp ẩn dụ (allusion), nghĩa là để nói một điều nào đó, sẽ không nói một cách
trực tiếp mà nói gián tiếp qua một điều khác. Trước tiên ẩn dụ có một hiệu quả
trang trí (decorous effect) như mọi hình thức ngôn ngữ lễ độ (polite language) khác
nhưng đồng thời nó cũng giúp cho ta tiết kiệm chữ nghĩa (saving effect) vì người
đọc đã phải chuẩn bị về mặt kiến thức (conventional understanding between the
poet and the reader). Lý do khác nữa là nếu khai triển ẩn dụ ra thành từng chi
tiết, nó sẽ dài hơn ngôn ngữ ngày thường và đánh mất yếu tố thẩm mỹ nội tại. Một
điều khác nữa là ẩn dụ sẽ làm độc giả mất thăng bằng. Anh ta phải xét lại những
cảm xúc của mình trước khi đánh giá câu thơ hay câu văn. Nhất là khi ẩn dụ đưa
vào trong câu một yếu tố có tính mâu thuẫn phá vỡ hệ thống qui chiếu sẳn có
(the established system of reference).
Tất
cả những điều vừa nói qua thuật ngữ tiếng Anh đã được trình bày trong tác phẩm
The Crazy Cloud Anthology và cũng là luận văn tiến sĩ của Sonja Artnzen.
Bài
Mai tử thục sau đây cũng vậy Người đọc trước hết phải hiểu cách nói ví von:
a)
Quả
mai ý nói Đại Mai Pháp Thường, một môn đệ của Mã Tổ.
b)
Đại
Mai Sơn là tên gọi hòn núi mà ẩn giả Mai Phúc ngày xưa từng sống.
c)
Mai
chín nói ý đạo đã tới lúc chín muồi, đã giác ngộ.
Mai tử thục
Thục xứ niên lai
do vị vương,
Ngôn trung hữu vị
thục năng thường.
Nhân ban sơ kiến
Đại Mai Lão,
Sơ vũ đạm yên
thanh dĩ hoàng.
Quả mai đã chín
Mai
chín ngày nao vị chửa quên,
Trong
lời có vị chín cơ duyên.
Đốm
sinh mới thấy mai già tới,
Theo
khói mưa thưa, sắc ngả vàng
Hình
thức ẩn dụ thứ nhất và là ẩn dụ chính này, xin tạm gọi là ẩn dụ thiền ngữ nghĩa
là những ẩn dụ có nguồn gốc nội điển
(kinh kệ, ngữ lục).
Học
trò Mã Tổ có 800 người mà chỉ có 386 người được biết tên.Theo Truyền Đăng Lục,
nghe thầy dạy giáo lý “Tức tâm tức Phật” mà một đời đem câu nói đó vào trong núi
nghiền ngẫm lại chỉ có Pháp Thường. Nhân ở Đại Mai Sơn (theo tên ẩn giả đời Hán
là Mai Phúc) nên mang danh hiệu Đại Mai Pháp Thường. Ông tu hành bất kể năm tháng,
khi được hỏi tu được mấy năm rồi, ông chỉ trả lời đã thấy thời gian qua đi theo
mấy lần màu núi xanh ngả vàng. Sau được biết Mã Tổ có đổi cách giải thích đạo
pháp mới (thành “Phi tâm phi Phật”) ngược lại với lời dạy trước nhưng Đại Mai vẫn
khăng khăng giữ chủ trương cũ không lay chuyển, còn mắng lại Mã Tổ là đồ tráo
trở. Mã Tổ biết được chẳng những không giận còn khen rằng “Quả mai nay đã chín!”
vì thấy người học trò là Đại Mai bây giờ đủ bản lĩnh, không còn chú trọng về hình
thức diễn đạt của đạo pháp nữa[13].
Cận đại cửu tham
Cận đại cửu tham
học đắc tăng,
Ngữ ngôn tam muội
hoán vi năng.
Vô năng hữu vị
Cuồng Vân ốc,
Chiết cước đang
trung phạn nhất thăng.
Về những tăng sĩ
chăm học đời nay
Mấy
thầy tu mới học chăm sao,
Nói
giỏi cho nên đạo tự hào.
Cuồng
Vân tài mọn nhưng đầy vị,
Nấu
cơm bếp sứt cũng ngon dào.
Bài
thơ nói trên, ba câu đầu viết theo lối trực tiếp, có thể nói là giản dị dễ hiểu.
Sang đến câu thứ tư thì mới nhìn qua, ta tưởng như Ikkyuu bày tỏ sự tự tin của
mình trong sự tu học dù sống giữa cảnh nghèo. Thực ra, câu ấy làm hàm chứa một điển
cố thiền môn (khác với điển cố văn học thông thường). Đó là lời kệ của Quốc sư Đại
Đăng thị chúng trước khi chết: Nếu có một kẻ nào hành thiền đúng đắn cho dù phải
nấu cơm rau mà ăn trong một cái nồi khập khiểng (đúng ra “đang” có nghĩa là cái
xanh) thì kẻ đó có thể nhìn ta mắt trong mắt”. Như vậy thì “Chiết cước đang trung phạn nhất thăng”
không còn là một câu nói về cảnh nghèo của mình nhưng là một câu nói có nghĩa bóng
đầy tự hào: “Chính ta mới đi đúng truyền thống tu hành đạm bạc nghiêm cẩn của tôn
sư Đại Đăng chứ không phải các anh lắm mồm, những kẻ hiện đang nắm quyền điều
khiển chùa Daitokuji”.
La Hán cúc
Trà khát hoàng
hoa thu sắc thâm,
Đông ly phong lộ
xuất trần tâm.
Thiên thai ngũ
bách thần thông lực,
Vị nhập Uyên
Minh nhất phiến ngâm.
Cúc La Hán
Đậm
màu hoàng cúc, khách thu tâm.,
Dậu
đông sương gió thoát mùi trần.
Năm
trăm La Hán Thiên Thai ấy,
Chẳng
sánh ông Đào một khúc ngâm.
Ẩn
dụ ở đây là màu hoa cúc vàng sẩm màu giống như cà sa của tăng sĩ. Đời Đông Tấn,
Ngũ Liễu tiên sinh Đào Uyên Minh (365-427) đã từ chức huyện lệnh đất Bành Trạch
để về quê hương di dưỡng tính tình (xem Quy khứ lai từ). Ông nổi tiếng là người
yêu hoa cúc. Thái cúc đông ly hạ, Du
nhiên kiến Nam sơn (Hái cúc dưới giậu đông, Thơ thới nhìn núi Nam) là hình ảnh
thoát tục của ông mà theo Ikkyuu, một cử chỉ nhỏ có đạo lực hơn cả sức thần thông
của năm trăm La Hán trên chốn Thiên Thai. Qua đây, có lẽ Ikkyuu có ý trách cứ
những người học Phật tiếng là đạt đến chỗ giác ngộ (A La Hán) nhưng trên thực tế
vẫn còn chưa đủ nội lực xuất trần tâm,
phải mượn giác quan (tiếng trúc, hoa đào) để hiểu đạo nghĩa. Phải chăng họ chưa
vứt bỏ hết bụi bặm cuộc đời lại phiá sau, kém xa một người không phải tu sĩ Phật
giáo như Đào Uyên Minh, tự nhiên như không mà đã có cái tâm cảnh đại nhàn của
thiền gia[14]?
Không
trực tiếp như thế, trong bài Khiết tửu dưới đây, ẩn dụ lại gián tiếp (indirect)
hơn và có tính cách đối nghịch (dialectic).
Khiết tửu (giả đề)
Túy lý chúng
nhân nại tửu trường,
Tỉnh thời chi tận
xuyết tào khang.
Tương nam lưu thủy
Hoài Sa oán,
Dẫn đắc Cuồng
Vân tiếu nhất trường.
Uống rượu
Say
rượu, ai người sợ rượu say,
Tỉnh
ra lại nhấp bã hèm ngay.
Tương
Nam oán hận thân vùi cát,
Cuồng
khách cười vang, mặc xác thầy.
Nếu
như trong bài Mai tử thục tên của Đại Mai được nhắc đến trong câu thứ ba, trong
bài La Hán cúc tên Đào Uyên Minh được nhắc đến trong câu thứ tư thì Khuất Nguyên,
nhân vật chính của Khiết tửu, không được nói tới trực tiếp mà chỉ là gián tiếp
qua những yếu tố từ ngữ phụ thuộc như Tương nam, Hoài sa. Hai nữa, trái với điều
ta nghĩ, Cuồng Vân Tử đã tỏ ra cảm thương
thực sự chứ không khinh bạc đối với con ngưòi ôm một hận lòng vì bị phóng trục,
đến nỗi tự trầm ở sông Mịch La. Tao khang là bã rượu, ý nói rượu đục. Ikkyuu có
ý bảo Khuất Nguyên dù không muốn sống đục nhưng đã là rượu thì phải có bã hèm, như
sông phải có cát, chúng giống như bản thể. Đã khó lòng tránh khỏi ảnh hưởng ô uế,
cớ sao vùi thân trong sóng nước làm chi. Do đó, ông muốn “cười một trận” (tiếu
nhất trường), tuy rằng đây chỉ là cách nói phản nghĩa để tăng cường độ diễn đạt.
Văn thanh ngộ đạo
Kích trúc nhất
triêu vong sở tri,
Văn chung ngũ dạ
tuyệt đa nghi.
Cổ nhân lập địa
giai thành Phật,
Uyên Minh đoan
đích độc tần mi.
Nghe tiếng mà ngộ
đạo
Sáng
nghe tiếng trúc quên tri thức,
Chuông
vọng năm canh dứt mối ngờ.
Người
xưa đứng đó cũng thành Phật,
Để
lão Uyên Minh mặt ngẩn ngơ.
Chuyện
“kích trúc” có chép trong Truyền Đăng Lục, truyện “văn chung” có chép trong Bích
Nham Lục. Hai điển cố đó được dùng để chứng minh việc “cổ nhân thành Phật tại
chỗ” nhưng những việc hàm hồ như thế không sao qua mặt được Đào Uyên Minh.
Ikkyuu ở đây muốn nói gì ? Phải chăng ông chê Uyên Minh có thái độ không tin tưởng
như thế làm sao thành Phật được? Hay ông tán tụng Uyên Minh chính là một vị Phật
vì không muốn thành Phật? Hoặc giả, ông bảo cả hai trường hợp “tin” và “ngờ” của
ba người đều đứng ngoài vòng đạo lý. Với câu thứ 4 của bài thơ Uyên Minh đoan đích độc tần mi với hai
chữ “đoan đích” (just, correctly, rightly so) rất khó dịch. Tần mi là chau mày,
ý nói nghi ngờ. Ikkyuu có thể làm cho độc giả ngạc nhiên vì biết đâu họ chẳng đã
đoán lầm kết luận.
Thập mã xí tu
ban trúc
Uy vu Lạn Tàn cựu
thoại đề,
Bất cầu danh lợi
dã phong lưu.
Tương tư vô khích
thử quân vũ,
Phất lệ độc ngâm
Tương thủy thu.
Nhặt phân ngựa để
bón trúc
Chuyện
cũ Lãn Tàn lùi khoai lang,
Không
cầu danh lợi, thật cao sang
Thu
này ngóng mãi ơn mưa móc,
Gạt
lệ, sông Tương buồn thở than.
Bích
Nham Lục có chép chuyện một hòa thượng hết sức lười biếng là Minh Toản biệt hiệu
Lãn Tàn, người sống vào thời Đường Đức Tông (giữa thế kỷ thứ 8) trong một hang
đá ở Hành Sơn. Lãn có nghĩa là lười. Khi sứ giả nhà vua đến mời ông ra tham vấn,
ông đang lùi khoai lang trong đống chất đốt bằng phân trâu để khô, bị khói bay
mờ làm chảy nước mắt nước mũi mà vẫn không thèm quệt.[15] Sứ giả không
thuyết phục được phải ra về tay không.
Việc
đem kết hợp “trúc” và “mã xí” và nhân đó với kỳ tăng Lãn Tàn là để nói đến cuộc
sống giản dị cao khiết và tinh thần lao động của người tu thiền. Tương tư và Tương
thủy ám chỉ hai bà Nga Hoàng và Nữ Anh, sau khi chết đã để lại những ngấn lệ
trên lóng trúc sông Tương. Qua cách nói gián tiếp bằng ẩn dụ, Ikkyuu đã có thể
trình bày tâm sự cá nhân. Tuy ngôi thứ nhất không hề có mặt trong thơ nhưng có
nhiều sác xuất cho thấy nhà thơ muốn nói “Ta yêu cuộc sống tự nhiên bên những vật
tầm thường (phân ngựa, lóng trúc) giống như Lãn Tàn khi ông dùng phân trâu lùi
khoai, (hay như Vương Hi Chi không thể sống một ngày mà thiếu trúc vì chữ “quân”
cũng có thể dùng để ám chỉ trúc như chép trong Tấn thư, truyện về Vương), như
nhị phi tự trầm trên sông Tương để lại ngấn lệ trên thân trúc”. Câu thứ tư hàm
ý “Ta cũng mang tâm sự cô đơn như hai bà phi tương tư vua Thuấn trong những
ngày cuối đời hôm nay”. Như trên, nhờ ẩn dụ, bài thơ tả cảnh tả tình đã biến
thành những vần thuật hoài.
Nam sơn khởi vân
bắc sơn dạ vũ
Tiểu cô duyên để
giá Bành lang,
Vân vũ kim tiêu
mộng nhất trường.
Triêu tại Thiên
Thai mộ Nam Nhạc,
Bất tri hà xứ kiến
Thiều Dương
Núi Nam dậy mây,
mưa trên núi Bắc
Tiểu
cô duyên phận với Bành lang,
Vân
vũ đêm nay, mộng lại càng.
Nhưng
sớm Thiên Thai tối Nam Nhạc,
Hỏi
làm sao thấy chốn Thiều Dương
Tiểu
Cô (Cô dâu bé nhỏ) và Bành lang (chàng rễ họ Bành) thực ra không phải là hai
con người. Tiểu Cô là tên một hòn đảo nhỏ trên sông Dương Tử, Bành Lang lại là
tên một ghềnh đá lớn phiá nam sông và ở một vị trí thật xa nó. Cũng như vậy, buổi
sáng núi Nam dậy mây mà đến đêm núi Bắc lại có mưa (một câu nói của Vân Môn).
Những chuyện hầu như không có gì dính líu với nhau vẫn có thể kết hợp được nhu
việc tượng Phật có thể nói chuyện với cây cột trong một công án khác. Dĩ nhiên đây
là một sự kết hợp có tính sắc tình (vân vũ, triêu tại, mộ tại... đều là chữ của
Cao Đường phú tả cảnh giao hoan giữa vua Sở và thần nữ núi Vu).Thiên Thai (nơi
tu của Trí Khải, 538-597) và Nam Nhạc (nơi tu của Huệ Tư, thầy ông, 515-577) đều
là thánh địa của Thiền Tông. Hirano xem Triêu
tại Thiên Thai mộ Nam Nhạc là câu nói thấy trong Hư Đường Lục nhưng
Yanagida nghĩ rằng nó lấy ý từ một lời của Vân Môn. Dù sao, nói chung, cả hai vẫn
ám chỉ thái độ của một nhà tu hành tự cao về trình độ giác ngộ của mình hay dựa
dẫm vào sức mạnh của một bậc đại giác.
Ẳn
dụ của bài thơ này có thể đến một lượt từ 2 công án: một của Đại Đăng và một của
Vân Môn Văn Yển (864-949), khai tổ phái Vân Môn bên Trung Quốc. Đại Đăng là tôn
sư trong hệ phái của Ikkyuu và Đại Đăng tam chuyển ngữ của ông là một đề tài tu
học của Ikkyuu, trong đó có câu hỏi như: “Tại sao cái cột trần sáng chiều cứ
mãi mệt nhoài vì chạy qua chạy lại”. Cây cột chạy qua chạy lại ở đây cũng có thể
giải thích theo nghĩa sắc tình (erotic). Tương truyền Đại Đăng đã giác ngộ nhờ
một công án của Vân Môn và được thầy của mình đánh giá là là Vân Môn tái sinh.
Ngoài ra, Thiều Dương (Thiều châu) là một trong những biệt hiệu của Vân
Môn.
Có
thể hiểu Ikkyuu muốn nhắc cho chúng ta rằng giữa phàm tục và giác ngộ - những cái xa lạ với nhau - vốn có một tương quan khắng
khít cho dù không dễ dàng nhận ra, như tương quan giữa thầy Vân Môn và trò Đại
Đăng, giữa Thiên Thai và Nam Nhạc, giữa Tiểu Cô và Bành Lang... Thế nhưng qua lối
ẩn dụ đa dạng đó, Ikkyuu cũng cố tình tìm cách che dấu không cho độc giả nắm được
bản ý của mình. Vừa mở cánh cửa ra, ông đã đóng sập nó lại.
Từ thế thi
Tu Di nam bạn
Duy hội ngã Thiền.
Hư Đường lai dã,
Bất trị bán tiền.
Bài kệ lúc lâm
chung
Bên
kia thế giới
Ai
hiểu Thiền mình.
Hư
Đường dù tới,
Chẳng
đáng đồng trinh.
Đây
cũng là một kỹ thuật từ hoa theo lối dùng phản nghĩa để thậm xưng.Tưởng
là một câu nói ngạo nghễ, hàm ý dè bĩu, nhưng thực ra đó là một lời tán tụng không
có gì cao vời hơn đối với sự nghiệp của tôn sư Hư Đường Trí Ngu mà ông mến yêu,
người giữ được một Thiền phong chân chính Ikkyuu những muốn học tập.
Cũng
nói về phương pháp tu từ, chúng ta thấy Ikkyuu đã vay mượn rất nhiều cổ văn (Lục
Triều, Đường, Tống), nhất là thơ Đường. Những câu thơ ấy đã trở thành thiền cú,
áp dụng vào
cả những câu Haiku có thiền vị đời sau. Đó là hình thức ẩn dụ xin gọi là ẩn dụ ngoại điển vì nó không đến từ các
tác phẩm trong làng thiền.
Và
như chúng ta đều thấy, Ikkyuu đã dùng hai thứ ẩn dụ nội điển và ngoại điển hoặc
riêng rẽ, hoặc kết hợp chúng với nhau.
Ở
Nhật, việc “mượn đỡ” văn chương người khác không hề là một hình thức đạo văn nhưng
là một cách tôn vinh tiền nhân. Các nhà thơ Waka cũng vậy. Họ đã vay mượn các
honka (bài thơ gốc) từ Man.yôshuu (Vạn Diệp Tập, khoảng 759). Wakan Rôeishuu (Hòa
Hán lãng vịnh tập, 1012) là chứng cớ hùng hồn của việc Nhật hóa thơ Trung Quốc.
Chúng
ta có thể đưa ra nhiều ví dụ. Lúc thì Ikkyuu chỉ dùng một hai chữ, lúc thì câu,
đôi khi dùng cả nguyên câu hay tóm tắt nhiều câu thành một:
1)
Một
hai chữ:
-
Hành lộ nan nan tri kỳ cơ (Thoái Bình Nguyên phó Nại
Lương). Nguyên văn Hành lộ nan, tựa một bài thơ của Lý Bạch)
-
Mã
Ngôi thanh chủng cựu tinh hồn (Từ Dương tháp). Nguyên văn thơ Lý Nguyên
và Viên Trạch: Tam sinh thạch thượng cựu tinh hồn).
-
Nhất
triêu phân quyết lệ ngân tân (Thiếp họa). Nguyên văn Lý Bạch trong Oán tình:
Đản lệ
ngân thấp kiến, Bất tri tâm hận thùy).
-
Nhất phiến phi hoa kỷ đoạn trường
(Lục đại mai hoa, kỳ nhị). Nguyên văn thơ Đỗ Phủ trong Khúc giang túy hậu: Nhất
phiên phi hoa giảm khước xuân).
2)
Nguyên
câu:
-
Nhất
trường xuân mộng bất phân minh (Xuân y túc hoa). Nguyên văn của Trương Đỉnh
trong Ký nhân).
-
Nhiệm
tha minh nguyệt há Tây lâu (Đại phong hồng thủy). Nguyên văn của Lý Ích trong Tả
tình).
-
Khúc
chung giang thượng sổ phong thanh (Triệu Châu tam chuyển ngữ). Nguyên văn của
Tiền Khởi làm ở đầm Vân Mộng).
3)
Tóm
tắt hai hay nhiều câu thành một:
-
Giang
hải đa niên thoa lạp ông (Đề Như Ý Am hiệu cát mạt). Nguyên văn của Liễu Tôn
Nguyên trong Giang Tuyết: Cô châu thoa lạp ông, Độc điếu hàn giang tuyết.
-
Trường
địch mộ lâu thùy thị khúc (Triệu Châu tam chuyển ngữ). Nguyên văn của Triệu Hổ
trong Trưòng An thu tịch: Tàn tinh sổ điểm nhạn hoành tái, Trường địch nhất
thanh nhân ỷ lâu.
-
Phu
châu kim dạ nguyệt trầm trầm ((Mao lư, kỳ tứ). Nguyên văn Nguyệt dạ của Đổ Phủ:
Kim dạ Phu châu nguyệt. Khuê trung chỉ độc khan.
-
Phì
tự Ngọc Hoàn sấu Phi Yến (Ký cận thị mỹ nữ). Nguyên văn Tô Đông Pha trong Tôn Tân
lão cầu Mặc Diệu đình: Đoản trường phì sấu các năng hữu, Ngọc Hoàn Phi Yến thùy
cảm tăng.
Ngoài
ra, cách dùng chữ của Ikkyuu cũng gây chú ý. Một chữ Ngâm吟
chẳng hạn, ông có thể dùng với nhiều trường hợp cá biệt. Trong các từ ngâm trượng,
túy ngâm, lâu thượng ngâm, ngâm thân, sầu ngâm, ngâm hành, nhàn ngâm, mạn ngâm,
trầm ngâm, độc ngâm, không ngâm, ba thượng ngâm, ngâm hứng... tùy theo ngữ cảnh,
mang ý nghĩa khác nhau nhưng nói chung, khó dịch được cho thỏa đáng.
Mở
thêm một dấu ngoặc. Ikkyuu lại có vẻ có biệt nhãn với Đỗ Mục, một nhà thơ ông
ngưỡng mộ vì phong cách tiêu sái, tâm tình phẫn khái và cũng vì Đỗ tài hoa rất
mực. Đỗ Mục nổi tiếng là một “toán bác sĩ” vì dùng nhiều con số trong thơ (Thiên
lý oanh đề lục ánh hồng / Nam triều tứ bách bát thập tự / Sương diệp hồng
ư nhị nguyệt hoa / Thập niên nhất giác Dương châu mộng).
Ikkyuu cũng thế (Đệ ngũ kiều biên nhị thập niên / Tú cú hàn nga ngũ
thập niên / Vạn Niên thất bách cao tăng lệnh / Ngũ thập
niên lai thoa lạp khách / Phong xuy bất động ngũ vân nguyệt. Tuyết áp
nan thôi vạn tuyết tùng / Chẫm thượng thập niên vô dạ vũ. Nguyệt
trầm Trường Lạc ngũ canh chung / Tam thập niên lai nhất cá
tăng / Thiên xích ti luân khởi đắc thu. Nhất thiên phong nguyệt nhất
giang chu) vv...
IV) Kết luận:
Chúng
ta đã cùng nhau làm một vòng chân trời Kyôunshuu dù chỉ với một số lượng thơ dịch
nhỏ bé so với toàn phần sự nghiệp thi ca của thi tăng Ikkyuu (trên 1.000 bài).
Đây chỉ là bước đầu trong hành trình của một con người cầu học, mong sẽ có cơ
duyên nối tiếp[16].
Những
người “chuyên trị” Kyôunshuu như Yanagida Seizan và Katô Shuuichi cho biết khi
nghiên cứu tác phẩm, các ông đã gặp một số khó khăn đặc biệt. Trước tiên, các
bài thơ ghi rõ về niên đại chỉ độ 20, phỏng đoán được niên đại là trường hợp của
50 bài khác. Kỳ dư đều không biết được viết ra thời gian nào và trong bối cảnh
nào. Thứ đến, về mặt nội dung, quyển sách lại đầy mâu thuẫn. Có thể kể đến 4 loại
mâu thuẫn khiến cho người ta không hiểu đâu là nhân cách đích thực của Ikkyuu:
1)
Mâu
thuẫn giữa nhà tu giác ngộ và ông sư phá giới.
2)
Mâu
thuẫn giữa con người tự tin về mình và con người biết tự phê.
3)
Mâu
thuẫn giữa con người hỷ xả và con người cố chấp độc miệng.
4)
Mâu
thuẫn của nhà tu Thiền Tông bị lôi cuốn bởi giáo lý Tịnh Độ.
Từ
đó suy ra 5 khả năng:
1)
Thơ
Ikkyuu tự nó không có mục đích trình bày sự thực.
2)
Thơ
Ikkyuu chỉ ròng là những tỉ dụ với mục đích giáo hoá chúng sinh.
3)
Thơ
Ikkyuu không đặt chung chính giác với giới luật vào cùng một phạm trù.
4)
Thơ
Ikkyuu khiêu chiến cái giáo đoàn hủ bại bằng cách tự coi thường giới luật.
5)
Thơ
Ikkyuu chứng tỏ rằng ngay một cao tăng cũng là con người nên có nhược điểm.
Ý
thức được những khó khăn nói trên và chấp nhận một số tiền đề như trên rồi,
chúng ta mới có thể cùng nhau đi vào thế giới của Kyôunshuu vậy. Và dĩ nhiên phải
biết thêm rằng Kyôunshuu chỉ trình bày được một phần nhân cách đa dạng của nhà
sư cổ quái và cũng là nhà văn hóa lớn Nhật
Bản. Từ soạn giả tuồng Nô Konparu Zenchiku, các nhà thơ renga như Sôchô, Sôki,
trà sư Murata Jukô cho đến họa gia Sôami, Bokusai, Bokkei và Soga Jasoku đều tôn
quí ông. Nổi tiếng như Sen no Rikyuu cũng chịu ảnh hưởng. Thù Ân Am đã có thời đóng
vai trò một salon littéraire. Thiền từ vai trò tôn giáo, với Ikkyuu, đã được
thế tục hoá để trở thành văn hóa và nghệ thuật
Dân
chúng ở thành phố Sakai, nhất là giới kinh doanh, nhiệt tình ủng hộ ông từ lúc
sống cho đến sau khi chết. Cũng phải nói Sakai là một thành phố tự do, trọng thương
nghiệp, có một nền văn hóa thị dân. Những người ở đây không chấp nhận cái xã hội
o ép của Gozan Jissetsu. Ikkyuu đã bày tỏ tình cảm của ông với những con người
bình thường tứ anh con buôn, cô gái làng chơi, anh đóng dép, người đánh cá. Pháp
ngữ của ông viết bằng chữ kana (kano hôgo) giản dị nên người quê mùa cũng đọc được.
Mặt khác, phải nói là ảnh hưởng của Ikkyuu đã tồn tại lâu dài với thời gian. Mấy
trăm năm sau ngày Ikkyuu mất rồi, trẻ em bây giờ vẫn say sưa thích thú đọc manga nói về ông.
Khi
so sánh với Tây phương, học giả Katô Shuuichi trong bài tựa viết cho quyển sách
của Sonja Arntzen đã xem Ikkyuu là tổ phụ của loại poètes maudits như
Francois Villon (Pháp). Ông cho rằng ảnh tượng tình yêu trai gái trong thi ca của
Ikkyuu chỉ là phương tiện cho ông tiếp xúc được với Tuyệt Đối trong tình yêu tôn
giáo như trường hợp St John of the Cross (Tây Ban Nha). Giống John Donne (Anh),
một chức sắc cao cấp trong hàng giáo phẩm, Ikkyuu vẫn phóng túng tung hoành nói
về nhục thể dù khi đã trở thành người trụ trì ngôi chùa đẳng cấp là Daitokuji vào
những năm cuối đời. Katô còn kết luận rằng những người như Ikkyuu và John Donne
thì chẳng đợi gì đến khi có Freud mới hiểu được những chỗ sâu kín của lòng người.
Cho
dù thơ Kyôunshuu có phản ánh hiện thực đi chăng nữa thì ta có thể nghĩ như Katô
Shuuchi qua lời tựa viết cho tác phẩm Yanagida Seizan đã đưa ra kiến giải của
Michel Foucault trong L’Histoire de la sexualité (Tính dục sử, Paris, 1976) khi
ông bảo rằng: Đừng hỏi tác giả trên thực
tế có hành động như thế không. Phải hỏi mục đích nào đã khiến ông ta đem vấn đề
đó ra trình bày.
Các
tôn giáo khi bàn đến tính dục thường có khuynh hướng bảo thủ hoặc chủ tâm tránh
né. Một là ức chế, hai là thăng hoa chứ không dám trực diện. Thiền tông tiếng là
phóng khoáng tự do cũng ít khi đế cập tới chủ đề đó. Hòa thượng Shido Munan (Chí
Đạo Vô Nan, 1603-1676) thời Edo rất cảnh giác về quan hệ nam nữ của tăng chúng.
Ông cho rằng sự tương giao gữa nam nữ là lẽ tự nhiên nhưng chỉ một khi mình đã
giác ngộ, dẹp được cái tâm súc sanh.[17] Thế thì phải đợi
đến bao giờ vì mấy ai dám cho mình là người giác ngộ! Trong bối cảnh xã hội như
vậy và trước đó trên một thế kỷ, Kyôunshuu đã xuất hiện như một tảng đá lớn ném
xuống mặt hồ tĩnh lặng. Ông có vẻ đủ tự tin về đạo tâm của mình để nói về nó một
cách không che đậy.
Nhưng
nếu ông thực sự đã làm những điều ông nói, chả lẽ triều đình lại đem tử y ban
cho một kẻ huỵch toẹt nhận mình là sư hổ mang. Và dân chúng vùng Osaka-Sakai nữa,
không lẽ có mắt như mù trước hành vi khiêu khích của một nhà tu đã ô danh thiền
môn đến mức đó.
Chính
ra khó thể nói Ikkyuu đã có ý muốn làm những chuyện sai lầm. Trong bức liễn với
bút tích mà ông để lại ở am Trân Châu, có ghi: Chư ác mạc tác, Chúng thiện phụng hành諸悪莫作、衆善奉行. Điều đó chứng
tỏ trong tâm hồn ông, nguyên tắc đạo đức chính vẫn là khuyến thiện trừng ác. Có
điều quan niệm về thiện ác của ông rất rộng rãi, không theo cái nghĩa thường
tình, một điểm chúng ta cần ghi nhớ. Trên bức liễn như thấy dưới đây, trong khi
bên trên “chư ác” và “chúng thiện” được viết theo lối chữ khải chân phương thì
phía dưới, mạc tác và phụng hành dần dần đá thảo bay bướm, tự do. Người ta bảo
Ikkyuu đã vào với thiền bằng cánh cửa của Đại Đăng nhưng sau đó đã ra khỏi cửa
của Đại Đăng là vì vậy.
VThủ
bút (mặc tích) nói trên của Ikkyuu vốn có nguồn gốc từ cuộc đối thoại giữa nhà
thơ Bạch Cư Dị và hòa thượng Đạo Lâm, còn gọi là Điểu Khòa (781-824) đời Đường[18]. Sư họ Phan,
người Hàng Châu.Thụ pháp từ Kinh Sơn Quốc Nhất, ngồi tu trên một cành tùng ở Thái
Vọng Sơn như làm tổ trên cây nên mới có tên là Điểu Khòa. Bạch Cư Dị, lúc đó làm
Thái Thú trong vùng, có đến hỏi đạo thì ông khuyên nên theo nguyên tắc nói trên.
Bạch phản ứng rằng điều này con nít mới lên 3 cũng biết nhưng Điểu Khòa nhấn mạnh:
Chuyện con nít lên 3 cũng biết thì chưa
chắc ông già sống đến 80 đã có thể thực hiện được. Tương truyền “Chư ác mạc
tác. Chúng thiện phụng hành.Tự tĩnh kỳ ý. Thị chư Phật giáo” là câu trả lời của
tôn giả A Nan cho người đến hỏi ông đâu là giáo lý của 7 đời cổ Phật trong quá
khứ.
Thế
mới biết, dù mang tâm không phân biệt nhưng Ikkyuu không hề rơi vào cái bẫy của
“tà chính bất nhị” do một số người thò lò hai mặt, đánh lận con đen. Ông vẫn phân
biệt thiện ác, khác với thiên kiến người ta có về ông.
Có
người học thiền (Thanh Nguyên Duy Tín, pháp tự của Hối Đường Tổ Tâm) đã phát biểu:
“Ba mươi năm trước đây, khi chưa tham thiền, lão tăng thấy núi là núi, sông là
sông. Đến khi theo thầy tu học. lão mới thấy núi không phải là núi, sông không
phải là sông. Thế nhưng cuối cùng giác ngộ được chân như, không hiểu tại sao
khi nhìn lại, lão thấy núi vẫn là núi , sông vẫn là sông”[19]. Duy Tín đi từ
chỗ phân biệt sang đến trạng thái không phân biệt, để rốt cục, cuối con đường
tu học, trở lại cái tâm phân biệt bình thường. Thế nhưng cái tâm bình thường đó
đã được một lần tôi luyện.
Để
tạm kết thúc, xin đọc với nhau bài thơ Ikkyuu vịnh Điểu Khòa:
Tán Điểu Khòa hòa
thượng
Sào hàn thụ thượng
lão thiền ông,
Tịch mịch thanh
cao danh vị không.
Chư ác mạc tác
thiện phụng hạnh,
Đại cơ tu tại túy
ngâm trung.
Vịnh hòa thượng Điểu
Khòa
Cành
lạnh, thân chim, có lão ông,
Thanh
cao, cô độc, chức danh không.
Tránh
bao lối ác, chỉ hành thiện,
Ngâm
loạn nhưng thiền cơ ở trong!
Bệnh viện Đại học
Chiba 3/ 2014
Nguyễn
Nam Trân
Cập nhật 02/05/2014
Tư Liệu Tham Khảo:
1)
Akidzuki
Ryômin, 2003, Ichinichi ichizen (Nhất nhật nhất thiền), Kôdansha xuất bản.
2)
Akidzuki
Ryômin, 2009, Kôan (Công Án), Chikuma Gakugei Bunko xuất bản, Tôkyô.
3)
Arntzen,
Sonja, 1986, Ikkyuu and The Crazy Cloud Anthology, University of Tokyo Press,
the second editiơn in 1988.
4)
Katô
Shuuichi,Yanagida Seizan, 1978, Nihon no Zengoroku : Ikkyuu (XII). Nhật Bản
(Thiền Ngữ Lục Tập 12: Ikkyuu), Kôdansha.
5)
Kino
Kazuyoshi, 1999, Meisô retsuden (Danh tăng liệt truyện), Quyển1. Kôdansha xuất
bản và tái bản lần thứ 7 năm 2004. (Trang 163-214 nói về Ikkyuu).
6)
Suzuki
Daisetsu viết, Kitagawa Momoo dịch từ Anh ngữ, 1940, Zen to Nohon bunka (Thiền
và văn hoá Nhật Bản), Iwanami Shinsho xuất bản, 1977, in lần thứ 37.
7)
Umehara
Takeshi, 2009, Nihon Bukkyô wo yuku (Theo chân Phật Giáo Nhật Bản), Asahi bunko
xuất bản (Trang 251-260: Ikkyuu).
8)
Uno,
Naoto, Kanshi wo yomu (Đọc Hán thi), quyển 2, 10/2011-3/2012 (thời kỳ Kamakura
đến Edo trung kỳ), NHK xuất bản, 2011.
9)
Yamaori
Tetsuo, 1987, Nihon Bukkyô shisô no genryuu (Nguồn cội tư tưởng Phật giáo Nhật
Bản), Kôdansha gakujutsu bunko, (trang
221-306, Ikkyuu).
[2] Chi tiết xem Vô Môn Quan của Triệu Châu.
Tắc 23. Bất tư thiện ác. Tích Minh thượng tọa tranh y bát.
[3] Điểm mạnh của Thiền phương Bắc là
kinh điển, của Thiền phương Nam là nghị luận, không thể thiếu một.
[4] Tuy thông thường, mai là hoa để chỉ đàn bà
(mai thê hạc tử) như thơ Lâm Bô (Lâm Hòa Tĩnh) đời Tống. Thế nhưng, trong văn mạch
này, có thể Ikkyuu đã dùng cành mai để chỉ đàn ông (ngọc hành) để đối chiếu với
thủy tiên (âm hộ). Lăng ba tiên tử là một tên khác của hoa thủy tiên.
[5] Hai chữ Hán khó đọc, tạm phiên âm như
thế. Ý nói vô lại, hoang đàng nhưng có sức thu hút của một người đàn ông con
trai (theo Yanagida Seizan).
[6] Nhất nhật nhất thiền của Akidzuki Ryômin, thoại
89 (Sơn tiền đàn việt gia, Tác nhất đầu thủy cổ ngưu khứ, trang 113) có nói đến
chuyện kiếp sau sinh ra thành con trâu nằm trước nhà đàn việt bên kia núi nhưng
hai nhân vật chính trong cuộc đối thoại là Nam Tuyền và học trò ông là Triệu Châu.
Lại có chuyện Tuyết Phong Nghĩa Tồn cũng tự xưng mình là thân trâu. Về Quy Sơn
lại là một câu chuyện khác.
[7] Nhất nhật nhất thiền của
Akiszuki Ryômin, thoại 361 (trang 357). Tắc này thuyết về “tự tha bất nhị”,
“sinh tử nhất như”, “tự tha giao tham tự tại”.
[8] Tsurezuregusa, bản dịch Nguyễn
Nam Trân (Buồn buồn phóng bút) có nói đến trò chơi của các chủ tiểu chùa
Ninnaji (Nhân Hòa Tự). Tư liệu trên mạng.
[9] Ihara Saikaki, Kôshoku ichidai
otoko (Một đời trai hiếu sắc), trong đó nhân vật hư cấu Yonosuke cho biết đã có
quan hệ với hàng nghìn nam nữ.
[10] Bushukô hiwa (Vũ châu công bí
thoại) Chuyện kín về lãnh chúa Musashi.Quan hệ giữa các vũ tướng và bọn tiểu đồng
hầu cận đã được nêu lên.
[11] Kinjiku (Tình cấm), Kamen no
kokuhaku (Lời thú tội của mặt nạ), Onnagata (Kép giả gái) vv...
[12] Trong sách vở, Từ Minh Sở Viên là một người
tu hành nghiêm ngặt. Có giai thoại ông lấy dao đâm vào đùi để có thể tập trung
tinh thần khi tọa thiền. Thế nhưng dưới cách nhìn của Ikkyuu ở đây thì Từ Minh
thật không ra gì cả.
[13] Nhất nhật nhất thiền, Akidzuki Ryômin,
thoại 349, trang 347. “Tức tâm tức Phật”. Vô Môn Quan tắc 30.
[14] Nhất nhật nhất thiền, Akidzuki Ryômin,
thoại 33, trang 62. “Thái cúc đông ly hạ. Du nhiên kiến Nam sơn” trong Uyên
Minh thi tập.
[15] Nhất nhật nhất thiền, Akidzuki Ryômin,
thoại 120, trang 141.. Khi sứ giả bảo ông chùi nước mắt nước mũi đi thì Lãn Tàn
trả lời: “Ngã khởi hữu công phu vị tục nhân phất để da” (Ta đâu biết cách chùi
nước mắt cho kẻ tục). Bích Nham Lục tắc 34.
[16] Chúng tôi xin lỗi đã không “cấy”
được nguyên văn chữ Hán vào chùm thơ dịch của mình để nâng cao độ tin cậy. Lý
do là trình độ vi tính thấp và không có thời giờ. Thêm nỗi có nhiều chữ Hán cổ.
Ngoài ra các bài dịch thường là thoát dịch chứ không câu nệ việc dịch từng chữ
vì thơ Nhất Hưu đa nghĩa, khó nắm trọn.
[18] Nhất nhật nhất thiền của Akidzuki
Ryômin, thoại 30, trang 58, “Chư ác mạc tác, Chúng thiện phụng hành” là chữ được
nhắc đến trong Thất Phật thông giới kệ.
[19] Nhất nhật nhất thiền của Akidzuki
Ryômin, thoại 325, trang 325-326 “Niêm khởi trúc bề, hành sát hoạt lệnh. Bối xúc
giao trì. Phật tổ khất mệnh”..
